امیرمحمد رئیسیان / پژوهشگر دفتر مطالعات دیپلماسی اقتصادی
به پاناما خوش آمدید! شاید کشورهای منطقه تصورش را هم نمیکردند، روزی پاناماسیتی[۱] که تا ابتدای قرن بیستم جزئی از سرزمین کلمبیا بود[۲] بتواند به مرکز توسعه، تجارت، بیمه، گردشگری و اموربانکی منطقه تبدیل شود. شهری پرطرفدار که به تعدد آسمان خراش های تجاری اش مشهور است.
کشور ثروتمند پاناما با چهار میلیون جمعیت در جنوبی ترین نقطه منطقه آمریکای مرکزی بین دریای کارائیب و اقیانوس آرام قرار دارد. این کشور در حقیقت اولین حلقه اتصال آمریکای جنوبی به آمریکای مرکزی و شمالی بوده و همسایگان جنوبی و شمالی آن به ترتیب دو کشور کلمبیا و کاستاریکا هستند.به گزارش بانک جهانی میزان و سرانه تولید ناخالص داخلی پاناما بر اساس برابری قدرت خرید. (ppp) به ترتیب ۱۰۰ میلیارد دلار و ۲۵۰۰۰ دلار می باشند اما از جهت تولید ناخالص داخلی اسمی. (Nominal)، میزان و سرانه پاناما به ترتیب ۶۵ میلیارد دلار و ١۵۵٠٠ دلار میباشند. این اعداد در منطقه فقیر آمریکای مرکزی بی نظیر بوده و پس از آن کشور کاستاریکا بر سکوی دوم ایستاده است. همچنین پاناما از نظر شاخص توسعه انسانی[۳] بهترین کشور منطقه آمریکای مرکزی است.
رشد و ثبات اقتصادی بالا
با بررسی شاخص های اقتصادی پاناما و جایگاه آن در آمریکای لاتین میتوان پذیرفت که براساس داده ها پاناما به عنوان یکی از پرشتاب ترین اقتصادهای آمریکای لاتین طی یک دهه گذشته بوده و تولید ناخالص داخلی آن بین سالهای ۲۰۰۴ و ۲۰۱۳ به طور متوسط ۸.۴٪ افزایش یافته است! علاوه بر این ، پاناما در جریان بحران مالی جهانی ۲۰۰۸، عملکرد بسیار خوبی از خود نشان داد ، از جمله آن میتوان به رشد ۴.۰٪ در سال ۲۰۰۹ اشاره کرد. این نرخ رشد در حالی است که در همان سال ها بسیاری از کشورهای دیگر منطقه دچار رکود و کسادی شده بودند. اقتصاد پاناما در سالهای بعد به رشد خود ادامه داد و حتی توانست در سالهای ۲۰۱۰ و ۲۰۱۱ به نرخ رشد دو رقمی برسد! جذابیت و ثبات اقتصادی این کشور موجب شده است تا در سال ۲۰۱۸ از ۴۸ میلیارد دلار سرمایه گذاری مستقیم در آمریکای مرکزی ، حدود ۶ میلیارد دلار آن نصیب پاناما شود.
نقش ناوگان کشتیرانی در توسعه پاناما
تقریباً یک پنجم ناوگان حمل و نقل جهانی پرچم پاناما را به اهتزاز در می آورد. گزارش سازمان ملل متحد در مورد حمل و نقل دریایی در سال ۲۰۰۹ نشان داد که حدود ۲۲٪ از ناوگان جهان در اوزان و توناژ بالا از پرچم پاناما استفاده می کنند.
به گزارش BBC[۴] تعداد کشتی های ثبت شده با پرچم پاناما ۸۶۰۰ مورد را شامل میشود که این تعداد ، بیش از دوبرابر ناوگان آمریکا با ۳۴۰۰ و چین با ۳۶۰۰ کشتی ثبت شده، میباشد.
به عبارت دیگر، بیشترین تعداد کشتی باری و کشتی های حمل و نقل فله جهان تحت پرچم پاناما ثبت شده است. پرچم کشوری که تنها ۰.۰۵٪ از جمعیت جهان را در خود جای داده است!
البته این تعداد از ناوگان به معنای تملک پاناما بر تمامی آنها نیست بلکه نتیجه یک روش معمول تجارت در بخش دریایی است که به عنوان “پرچم مصلحتی”[۵] شناخته می شود. پرچم مصلحتی به این معناست که صاحب یک کشتی تجاری، کشتی خود را در کشور دیگری به ثبت رسانده و پرچم آن کشور را بر فراز کشتی خود به اهتزاز درآورد. شرکت های حمل و نقل به این دلیل این روش را انتخاب میکنند که در برخی از کشورها مانند پاناما ، باهاما و قبرس نسبت به سایر کشورها ، مالیات و الزامات ایمنی و قوانین کار نسبت به کشورهای توسعه یافته ارزانتر و کمتراست.
موقعیت جغرافیایی بی نظیر پاناما پای بزرگترین شرکت های چند ملیتی را به منطقه گشوده و اکنون ۱۴۶ شرکت چند ملیتی من جملهCaterpillar،Microsoft، Total ، LG، Nestle،
Johnson & Johnson، Huawei، Phillips و … در پاناماسیتی حضور فعال دارند. این شرکت ها علاوه بر اشتغال زایی، برند ملی کشور پاناما را ارتقا داده اند و موجب جذب سرمایه و پروژه های سرمایه گذاری مشترک گردیده اند.
کانال اسرار آمیز پاناما
پیشران اقتصاد مبتنی برخدمات
اقتصاد پاناما در بخش خدمات بسیار توسعه یافته است ، بیش از ۷۵٪ تولید ناخالص داخلی پاناما را بخش خدمات تشکیل می دهد. کانال پاناما و استفاده از دلار ایالات متحده اقتصاد خدمات پاناما را در بازار های جهانی به شدت ادغام و تقویت کرده است چرا که کانال پاناما برای تجارت جهانی ضروری است.
از دیگر مؤلفه های مهم اقتصاد خدمات پاناما ، منطقه آزاد تجاری Colon [۶] میباشد که نه تنها دومین بندر رایگان در جهان است، بلکه خط لوله ترانس-پاناما که امکان انتقال نفت خام بین سواحل اقیانوس آرام و اقیانوس اطلس را فراهم می کند نیز از همین مسیر میگذرد. پاناما دارای یک بخش بزرگ لجستیک و خدمات ذخیره سازی[۷] همچنین یک صنعت مدرن بانکداری و بیمه است. با پررنگ شدن بخش خدمات، کشاورزی پاناما اهمیت خود را از دست داده است و امروزه کمتر از ۱۰ درصد تولید ناخالص داخلی را تشکیل می دهد. عمده محصولات کشاورزی تولید شده در پاناما موز ، ذرت ، قهوه و شکر است.
درحالی که کانال و فعالیتهای مرتبط با آن از لحاظ تاریخی موتورهای اصلی اقتصاد پاناما بودند ، اما اکنون رشد اقتصاد کشور، توسط یک بخش مدرن خدمات بانکی و مالی نیز هدایت می شود. این بخش که بیش از ۸۰ موسسه بانکی و مالی مستقر از جمله شرکت های بیمه و بیمه مجدد[۸] را در خود جای داده است ، به لطف گردش آزاد سرمایه ، پایبندی به استانداردهای مقررات بین المللی ، اقتصاد دلار و محیط سیاسی پایدار ، بسیار گسترش یافته است.
کالاهای اصلی صادراتی پاناما دارو، فرآورده های نفتی ، کشتی ها و محصولات کشاورزی است. ایالات متحده ، اکوادور و ونزوئلا وارد کننده های اصلی این صادرات هستند.منطقه آزاد تجاری colon ، که حدود ۱۰ درصد از اقتصاد ملی را تشکیل می دهد ، علاوه بر موارد فوق الذکر به عنوان یک توزیع کننده عمده برای کالاهای صادرات مجدد فعالیت می کند. میزان زیادی از کالاهای وارد شده از آمریکای شمالی ، آسیا و اروپا مجددا” به کشورهای دیگر و در درجه اول کشورهای نیمکره غربی صادر می شوند. کالاهایی که از طریق منطقه آزاد colon صادر شده یا دوباره صادر می شود ، با روندی صعودی سالانه ۱۰ میلیارد دلار درآمد به همراه دارد.
نتیجه گیری
پاناما نمونه یک اقتصاد مترقی مبتنی بر بخش خدمات بوده و توسعه خود در نابرابرترین منطقه جهان یعنی آمریکای لاتین را اولا مدیون جغرافیای سیاسی بی نظیر خود و ثانیا مرهون دیپلماسی اقتصادی مبتنی بر بخش خدمات است. در جهانی که بیش از ۶۳ درصد اقتصاد آن را بخش خدمات تشکیل میدهد، و در منطقه ای که هنوز صادر کننده مواد خام میباشد، کشور پاناما با نگاه جهانی توانسته از محدودیت های منطقه ای فراتر رفته و در تمامی بخش های مترقی خدمات از جمله بانکداری، بیمه، گردشگری و حمل و نقل، خود را به رده جهانی برساند. شاهد این استدلال امضای توافقنامه تجارت آزاد پاناما و ایالات متحده در سال ۲۰۱۲ ، امضای توافقنامه همکاری با اتحادیه اروپا در سال ۲۰۱۳ و توافق نامه تجارت آزاد پاناما-مکزیک در سال ۲۰۱۴ میباشد. اکنون نیز پاناما در حال گام برداشتن به سوی پیوستن به اتحاد اقیانوس آرام[۹] است، که باعث تقویت روابط تجاری با آسیا نیز خواهد شد.
ملل آمریکای لاتین در مقایسه با کشورهای منطقه خاورماینه به طور میانگین دارای سطح پایین تری از رفاه و منابع انرژی هستند از طرفی اقتصاد کشاورزی به نسبت سایر بخش ها درآمد کمتری عاید اقتصاد کشورها میکند. لذا با توجه به اقتصاد سیاسی و محدودیت های ژئوپلتیکی بخش خدمات در توسعه اقتصادی این کشورها حائز اهمیت است. در میان کشورهای آمریکای لاتین بخش خدمات در پاناما با سهم بیش از ۸۰ درصدی جایگاه ویژه ای به این کشور داده ست. جمهوری اسلامی ایران به عنوان دروازه شرق و غرب و دارا بودن همسایگان بحری و بری متعدد طبق آمار سال ۲۰۱۷ بانک جهانی ۵۵ درصد از اقتصادش را به خدمات اختصاص داده است. درصد مذکور تاحدودی رضایت بخش میباشد اما ناظر به ظرفیت کشور در شاخص های رقابت پذیری بخش خدمات از جمله گردشگری، آموزش و نیروی انسانی کارآمد، توجه بیشتری می طلبد چرا که با وجود تمامی این ظرفیت ها سهم صنعت خدمات در اقتصاد ایران و افغانستان وپاکستان تقریبا برابر است.
در یک کلام کشور پاناما با توسل به صنعت خدمات و کانال
اسرارآمیز تجاری خود که نه تنها یک گنج گرانبهای اقتصادی بلکه یک شاهکار مهندسی
محسوب میشود، تفکر و ایده جهانی خود را در بستر منطقه ای پیاده سازی کرده است.
پاناما در این مسیر از تمامی ابتکارات از جمله بیمه مجدد، صادرات مجدد، پرچم
مصلحتی، جذب شرکت های چند ملیتی برای گشایش دفاتر مرکزی خود در منطقه و… بهره
برده است تا به آنجا که از پاناما به عنوان “سنگاپورآمریکای لاتین” یاد
میشود.
[۱] Ciudad de panama یا panama city بزرگترین شهر و پایتخت پاناما است.
[۲] پاناما پس از اعلام استقلال از اسپانیا، از سال ۱۸۳۰ تا ۱۹۰۳ جزئی از کلمبیا بود، اما با دخالت و حمایت ایالات متحده در سال ۱۹۰۳ مستقل شد.
[۳] Human Development Index
[۴] https://www.bbc.com/news/world-latin-america-28558480
[۵] Convenience flag
[۶] Colon Free Zone
[۷] storage services
[۸] re-insurance companies
[۹] Pacific alliance