چرا ونزوئلا مهم است؟ چرا کشوری اینچنین بحران‌زده همواره در سرخط خبرهاست؟ اگر پرچم سه کشور ونزوئلا، کلمبیا و اکوادور را کنار هم بگذارید به‌شباهت آنها پی‌خواهید برد. البته دلیل این شباهت ریشه در تاریخ دارد؛ تقسیم سرزمین کلمبیای بزرگ میراث سیمون بولیوار ژنرال نام‌آشنا و آزادی‌بخش، در سال ۱۸۳۰ به سه کشور ونزوئلا، گرانادای جدید (کلمبیای امروزی) و اکوادور سرنوشت آنها را دستخوش تحولات کرد. دراین‌میان یک کشور توانست غنی‌ترین سرزمین را از آن خود سازد. طی تاریخ نه‌چندان طولانی استعمار تاکنون، سرنوشت ونزوئلا مانند برادران لاتینی‌اش، همواره مملو از انقلاب و خونریزی بوده است. با وجود این، جمهوری بولیواری ونزوئلا (به‌معنای ونیز کوچک) که با جمعیت حدود ۳۱.۵ میلیون نفر و مساحت ۸۸۱ هزار کیلومتر مربع در قسمت جنوبی دریای کارائیب و در مجاورت دو کشور کلمبیا و گویان قرار دارد همچون درّ گرانبهایی در دل آمریکای جنوبی است و از دیرباز برای قدرت‌های بزرگ و آنان که تفکر راهبردی دارند بسیار جذاب و البته اشتهاآور بوده است!
اگر برخی کشورها را به‌واسطه داشتن منابع بالقوه طبیعی و معدنی، در آینده جهان تاثیرگذار بدانیم، بی‌شک جمهوری بولیواری ونزوئلا یکی از آنها خواهد بود. آمریکای لاتین ناظر به سابقه اقتصادی پیش از استعمار و دوران تمدن‌های کهن منطقه، مبتنی‌بر کشاورزی بوده است. لذا در دوران پسااستعمار نیز مسئول تامین مواد خام قدرت‌های اروپایی بوده که امروزه با ورود به میدان تجارت جهانی و جهانی شدن اقتصاد، سهمش از کیک اقتصاد جهانی افزایش یافته است. بنابراین عمده اقتصاد‌های منطقه مبتنی‌بر منابع طبیعی و مواد اولیه است که مواد خام نیز نامیده می‌شوند، البته به‌جز کشورهایی مانند مکزیک یا پاناما که اولی اقتصاد مبتنی‌بر تولیدات صنعتی و دومی اقتصاد مبتنی‌بر خدمات دارد و هر دو از الگوی دیگری پیروی می‌کنند. به این ترتیب آنچه در روابط تجاری این کشورها و فراز و نشیب‌های اقتصادی آنها موثر است، منابع طبیعی و مواد اولیه است.
ونزوئلا معدن نفت و طلا
آنچه عمدتا در رابطه با ذخایر طبیعی ونزوئلا مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفته، منابع سرشار نفت این کشور است. ونزوئلا یکی از پایه‌گذاران اوپک در سال ۱۹۶۰ بود و از سال ۱۹۱۴ تولید نفت را آغاز کرد. به گزارش سایت OEC که وظیفه رصد کشورها براساس شاخص پیچیدگی اقتصادی را دارد، اقتصاد ونزوئلا پیچیده نبوده و سهم نفت خام در صادرات این کشور در سال ۲۰۱۸، حدود ۷۴.۴ درصد بوده است. درمقابل، بیشترین سهم واردات این کشور را فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی با رقم ۴۲.۳ درصد، تشکیل می‌دهند. این ارقام به این معناست که ونزوئلا سیاستگذاری مناسبی در جهت توسعه صنعت پتروشیمی انجام نداده و همواره -حتی در بازه زمانی بالا گرفتن تنش‌های سیاسی میان ونزوئلا و ایالات متحده- عمده مقصد صادرات-واردات نفت و فرآورده‌های نفتی این کشور، ابرقدرت ثرومند شمالی‌اش بوده است. آنچه بعد از نفت خام در سبد صادرات ونزوئلا نقش مهمی ایفا می‌کند، طلا است. سهم صادرات طلا ونزوئلا در سال ۲۰۱۸ حدود ۹ درصد است و این کشور مانند برزیل و بولیوی دارای ذخایر بالقوه فوق‌العاده در زمینه مواد معدنی به‌خصوص طلاست؛ طلایی که اکنون جزء کالای استراتژیک ونزوئلایی‌ها محسوب می‌شود تا اقتصاد شکننده و ضعیف ونزوئلا در کشاکش تحریم‌های بین‌المللی بتواند کمی تنفس کند. به این ترتیب قریب به ۸۵ درصد از صادرات ونزوئلا را نفت و طلا تشکیل می‌دهند. با این مقدمه به بررسی اجمالی روابط جمهوری بولیواری ونزوئلا با ایالات متحده و جمهوری اسلامی ایران می‌پردازیم.
ونزوئلا و ایالات متحده آمریکا
ونزوئلا در سال ۱۹۴۰ سومین تولید‌کننده بزرگ نفت دنیا محسوب می‌شد و از همان ابتدا کمپانی‌های فراملی ایالات متحده مدیریت تجارت نفت این کشور را از آن خود کردند که عمده نفت ونزوئلا به همسایه شمالی لاتینی‌ها یعنی ایالات متحده صادر می‌شد. بعد از بازدید جان. اف کندی از ونزوئلا همکاری دو کشور بیش از پیش شده و در جریان انقلاب کوبا که به‌نوعی همسایه وی در کارائیب محسوب می‌شود، ونزوئلا به‌عنوان کشوری که جهت‌گیری به‌سمت بلوک غرب داشت از اقدامات آمریکا علیه انقلاب کوبا حمایت کرد. این حمایت موجب شد با افزایش همکاری دو کشور، سیلی از مهاجران آمریکایی عمدتا جهت کار در عرصه صنعت نفت به ونزوئلا مهاجرت کنند. دهه‌های ۶۰ و ۷۰ میلادی برای این کشور دوران شکوفایی و رونق نفت بود. این نوع از مهاجرت از شمال به جنوب رفته‌رفته درکنار اقتصاد، آن را از جهات فرهنگی و سبک زندگی نیز دنباله‌روی آمریکا کرد و به بازاری فوق‌العاده برای کالای آمریکایی تبدیل شد. اما در این میان عده پرشماری مخالف نفوذ ابرقدرت شمالی در امور داخلی کشورشان بودند، چراکه علی‌رغم شکوفایی نفتی، هنوز درصد بالایی از مردم در فقر زندگی می‌کردند و ثروت درمیان سیاستمداران و تجار وابسته به آمریکا تمرکز یافته بود. این شورش‌ها درنهایت به انتخاب هوگو چاوز، رئیس‌جمهور سوسیالیست فقید ونزوئلا انجامید. روابط ونزوئلا و آمریکا تا سال ۲۰۰۲ هنوز حالت خصمانه‌ای به خود نگرفته بود تا اینکه کودتایی ۴۸ ساعته و ناموفق علیه چاوز رخ داد و فصل جدیدی در مناسبات ونزوئلا با جهان آغاز شد که تاکنون نیز ادامه دارد.
دیپلماسی تجاری ایران و ونزوئلا
بیان تاریخ دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران و ونزوئلا در این مقال نمی‌گنجد، اما می‌توان گفت که روابط راهبردی این دو از دولت هشتم (دولت اصلاحات) آغاز شده و در دولت‌های نهم و دهم به اوج خود رسیده است. تجارت میان ایران و ونزوئلا در این دوره در بخش‌های مختلفی صورت گرفت، ازجمله می‌توان به همکاری پتروپارس ایران و PDVSA ونزوئلا در زمینه تولیدات و خدمات مهندسی در زمینه نفت و پتروشیمی، همچنین احداث چندین هزار واحد مسکونی توسط شرکت فنی مهندسی کیسون ایران در شهر بولیوار ونزوئلا، روابط مالی از طریق بانک دوملیتی ایران و ونزوئلا (Irano-venezuelano)، احداث کارخانه مونتاژ خودرو در استان اراگو، احداث کارخانه تراکتورسازی و سیمان در استان موناگاس، کارخانه دوچرخه‌سازی در استان کوخدس و همچنین تاسیسات تولید و فرآوری ماهی تن، ذرت و محصولات لبنی در استان‌هایی مانند گواریکو، زولیا و باریناس اشاره کرد. این حجم و تنوع از تجارت روابط ایران و ونزوئلا را وارد مرحله جدیدی کرد که تا سال ۲۰۱۲ دارای رشد مداوم بوده، اما رفته‌رفته با بروز بحران اقتصادی و رژیم تحریم‌های بین‌المللی علیه ونزوئلا روند نزولی داشته و دارد. لازم به ذکر است که تراز تجاری ایران و ونزوئلا در تمام آن سال‌ها بیش از ۹۰ درصد به‌نفع ایران بوده است. به‌زعم مقامات آمریکایی جمهوری بولیواری ونزوئلا زیربنای روابط سیاسی-اقتصادی ایران با اتحادیه آلبا بود که شامل کشورهایی چون بولیوی، اکوادور، نیکاراگوئه و کوبا محسوب می‌شد؛ اتحادیه‌ای که با درگذشت دو رکن آن یعنی فیدل کاسترو ملقب به «برادر بزرگ‌تر» و هوگو چاوز ملقب به «فرمانده» چندان رمقی ندارد.
ونزوئلا سرزمینی ثروتمند اما فاقد زیرساخت مناسب است، چراکه در طول چندین دهه انحصار زیرساختی این کشور به‌خصوص در بخش نفت و گاز در دستان شرکت‌های آمریکایی بوده و ونزوئلا چه پیش از ملی کردن صنعت نفت و چه پس از آن صادرکننده نفت خام بوده است. درمورد طلا باید گفت هرچند این کشور در مقابل ایالات متحده یا هلند از ذخیره طلای قابل‌توجهی برخوردار نیست، اما در منطقه آمریکای جنوبی جزء سه کشور اصلی در زمینه ذخایر طلا و منابع معدنی ازجمله زغال‌سنگ، بوکسیت و اورانیوم است. از طرفی در زمینه منابع آب شیرین در کنار همسایگانش یعنی کلمبیا و برزیل، جزء برترین‌ها در جهان محسوب می‌شود، منبعی گرانبها که شاید دهه آینده ارزش واقعی خود را به جهان نشان دهد. با این تفاسیر، ونزوئلا هرچند به بحران اقتصادی دچار شده، سرنوشتش همچنان برای ابرقدرت‌ها و عملگرایان عرصه نظام بین‌الملل حائز اهمیت است.