بررسی ظرفیت های دیپلماسی اقتصادی ایران و قزاقستان

ایمان صمدی نیا/پژوهشگر حوزه بازاریابی بین الملل دفتر مطالعات دیپلماسی اقتصادی

مقدمه

قزاقستان یکی از کشورهای آسیای میانه است که پس از فروپاشی شوروی در سال ۱۹۹۱ ، استقلال یافت . حکومت قزاقستان دموکراتیک و از نوع جمهوری ریاستی است. پایتخت این کشور در سال۱۹۹۸ از آلماتی درجنوب که بزرگترین شهر کشور است به نورسلطان در شمال منتقل شد. قزاقستان با کشورهایی نظیر روسیه ، چین ، قرقیزستان ، ازبکستان و ترکمنستان همسایه است و از جنوب به دریای خزر نیز راه دارد و از این نظر ، بزرگترین کشور خشکی بست دنیا محسوب می شود. مطابق جدیدترین آمارها ، جمعیت این کشور حدود ۱۹ میلیون نفر است. قزاقستان کشوری چندقومیتی است و قزاق‌ها حدود ۶۳ درصد ساکنان آن را تشکیل می‌دهند. ۲۳٫۷ درصد مردم این کشور روس و بقیه ازبک، اوکراینی، اویغور، و غیره هستند. دین ۷۰ درصد از مردم اسلام و مذهب بقیه ساکنان مسیحیت است. قزاقستان در میان کشورهای مستقل مشترک المنافع ،‌تنها جمهوری ای است که نژاداصلی آن یعنی قزاق ها – خود در اقلیت قرار دارند.( چیزی حدود ۴۴% کل جمعیت )، در حالی که روس ها بزرگترین اقلیت قومی این جمهوری هستند.

دیپلماسی اقتصادی

در یک تعریف فراگیر می توان دیپلماسی اقتصادی را « تمام فعالیت ها ، استراتژِی ها و ابتکارات هماهنگ و سازگار اقتصادی و سیاسی در دو سطح دولتی و غیردولتی تعریف کرد که در سیاست خارجی کشورها در دو عرصه تعامل ملی و بین المللی با هدف دستیابی و حضور در عرصه اقتصاد جهانی به کار گرفته می شود.»صالحی، ۱۳۹۲:۴۱۵ (۱)

سیاست در قزاقستان

در طی سی سال اخیر ، نظام سیاسی خاص قزاقستان اتکای زیادی به شخص نظربایف داشته است. نور سلطان نظربایف در این مدت قدرت را در دست داشته و محور قدرت در حول او و اطرافیانش شکل گرفته است. ساختار قدرت در این کشور را می توان به سه دایره متداخل طبقه بندی کرد که دایره مرکزی نظربایف و خانواده وی ، دایره دوم سلسله مراتب ذی نفوذ در قزاقستان و دایره سوم عمدتا بوروکرات ها هستند که در واقع فرزندان افراد دایره دوم و صاحب نفوذی که تحصیلات اروپایی داشته اند ، تشکیل می دهند.

قزاقستان اگرچه یکی از نزدیک‌ترین متحدین روسیه در شوروی سابق محسوب می‌شود، اما در طول سال‌های پس از استقلال تلاش کرده تا در چارچوب سیاست خارجی چندوجهی، و با هدف موازنه روس‌گرایی در سیاست خارجی خود، مناسباتش با ایالات متحده را نیز گسترش دهد. از همین رو، در عین ورود به اتحادیه‌های سیاسی، امنیتی و اقتصادی مسکو و پکن همچون اتحادیه اقتصادی اوراسیا، سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی و یا سازمان همکاری شانگهای، روابط اقتصادی و تجاری قابل توجهی را نیز با ایالات متحده ایجاد کرده است. در حال حاضر ایالات متحده جایگاه دوم سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در قزاقستان را دارد و بر اساس آمارها، از سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۸، جمع سرمایه‌گذاری‌های این کشور در قزاقستان حدود ۴۰ میلیارد دلار بوده است. در حوزه نظامی و امنیتی نیز حضور نیروهای قزاق در عملیات حفظ صلح سازمان ملل و مشارکت در طرح‌های مشارکت برای صلح ناتو، حضور محدود در ائتلاف بین‌المللی در افغانستان و حتی ایجاد مسیر ترانزیتی برای انتقال تجهیزات آمریکایی به افغانستان، از جمله همکاری‌های دو کشور بوده است.(۲)

پس از استقلال قزاقستان ، استراتژی های ثابتی از سوی حکومت قزاقستان پیگیری شده است که از جمله آن می توان به حفظ ساختار قدرت سیاسی، ثبات در هیئت حاکمه و شاکله قدرت قزاقستان ، توسعه اقتصادی و انسجام ملی ، تقدم همسایگان و مجموعه کشورهای شوروی سابق ، سازمان همکاری های اقتصادی و توسعه اقتصادی (oecd) و سپس کشورهای جهان اسلام هستند. در بررسی روابط ایران با قزاقستان نیز ، میتوان دریافت نوع نگاه قزاقستان به ایران در پایین ترین سطح ممکن و در شمار کشورهای جهان اسلام می باشد.

از نظر قزاقستان ایران بازیگر منطقه‌ای مستقلی به حساب می‌آید و از آنجایی که قزاقستان درصدد ایجاد توازن بین قدرت‌های بزرگ است، وزن سیاست خارجی مستقل ایران برای قزاقستان اهمیت پیدا می‌کند و از این لحاظ، قزاقستان علاقمند به توسعه روابط با ایران است. هرچند سقف یا سطح این ارتباط به دیگر عوامل منطقه‌ای و بین‌المللی بستگی دارد. قزاقستان متاثر از عوامل منطقه‌ای و بین‌المللی به دنبال روابط دوجانبه‌ی کنترل‌شده با ایران است.  همچنین به همکاری محدود منطقه‌ای و بین‌المللی با ایران تمایل دارد. این کشور در عین حال، سعی دارد بتواند بواسطه ارتباط با ایران جایگاه منطقه‌ای خود را ارتقا بخشد، لذا در عرصه هسته‌ای ورود پیدا کرده و برای خود ظرفیت ایجاد می‌کند و یا هم اکنون که عضو شورای امنیت است با ورود به مسائل مربوط به ایران درصدد افزایش جایگاه خود می‌باشد. علاوه بر این،  برگزاری نشست‌هایی مثل آلماتی، روند آستانه و اجلاس پارلمان‌های منطقه خزر که در حال برگزاری است، نمونه‌هایی از اجلاس‌های مرتبط با ایران است که قزاقستان در آنها به ایفای نقش می‌پردازد.

در مجموع در سی سال گذشته روابط بین ایران و قزاقستان روابط متوازن و بدون تنشی بوده و فراز و نشیب نداشته است . همچنین روابط اقتصادی بر دیگر روابط برتری داشته و با توجه به اتفاقات و تغییرات سیاسی در هر دو کشور ، روابط اقتصادی بدون تغییر باقی مانده است. لذا روابط ایران و قزاقستان را می توان از جمله روابط مبتنی بر دیپلماسی اقتصادی دسته بندی کرد.

اقتصاد قزاقستان

قزاقستان ، بزرگترین اقتصاد را در آسیای میانه دارا است . تولید ناخالص داخلی اسمی این کشور بالغ بر ۱۷۰ میلیارد دلار است ، اما براساس شاخص برابری قدرت خرید ۵۴۰ میلیارد دلار تخمین زده شده است که برهمین اساس سرانه تولیدناخالص داخلی این کشور حدودا۲۹ هزار دلار تخمین زده شده است. بر اساس آمار بنیاد هریتیج در سال ۲۰۱۴ ، شاخص آزادی اقتصادی  قزاقستان در طی ۱۷ سال جهش ۲۲ رتبه ای را نشان داده است و به همین دلیل در بین ۲۰ کشور پیشرو در حوزه توسعه آزادی اقتصادی در جهان قرار گرفته است. بر اساس گزارش بانک جهانی ، قزاقستان از سال ۲۰۱۵ به باشگاه کشورهای با درآمد متوسط رو به بالا پیوسته و از منظر ضریب جینی این کشور با امتیاز ۲۷.۵ در بین کشورهای با کمترین شکاف طبقاتی جای گرفته است.

در تشریح وضعیت اقتصادی قزاقستان به اختصار باید گفت اقتصاد این کشور مبتنی بر صادرات مواد خام( عمدتا نفت ، مواد معدنی و غلات) است. سهم مواد خام در تولید ناخالص داخلی ، تجارت خارجی قزاقستان و درآمدهای دولتی این کشور بسیار بالاست.

بخش های اصلی اقتصاد این کشور را به ترتیب بخش انرژی با محوریت نفت و گاز ، استخراج معدنی، توریسم و کشاورزی تشکیل می دهند.

انرژی

قزاقستان ، از بزرگترین کشورهای تولیدکننده اورانیوم در جهان است و به تنهایی ۳۵ درصد از تولیدات اورانیوم جهان را بر عهده دارد . همچنین این کشور پس از استرالیا بزرگترین ذخایر اورانیوم در جهان را دارد .تنها نیروگاه اتمی این کشور در سال۱۹۹۹ بسته شد و لذا اورانیوم تولیدی در این کشور تماما صادر می شود .در حال حاضر قزاقستان هیچ ظرفیتی در جهت تولید انرژی اتمی ندارد.

نفت وگاز از بخش های کلیدی اقتصاد قزاقستان محسوب می شود.ذخایر نفت این کشور حدود ۳۰ میلیارد بشکه تخمین زده شده است و یازدهمین کشور از حیث منابع نفتی در جهان است. همچنین این کشور هجدهمین تولیدکننده نفت خام در جهان محسوب می شود. در سال ۲۰۰۶، قزاقستان ۵۴ میلیون تن نفت خام و۱.۵ میلیون تن گاز کاندنسیت استخراج کرد که پیش بینی می شود با فرض ثابت ماندن این سطح استخراج ، قزاقستان تا ۵۰ سال دیگر نیز ذخایر نفت و گاز داشته باشد.

رهبر صنعت نفت قزاقستان ، شرکت نفتی(KazMunayGas) است . همچنین شرکت(TengizChevroil) که حاصل سرمایه گذاری مشترک شرکت های اکسون مبیل ، (ChevronTexaco) و لوکارکو روسیه و دولت قزاقستان است از دیگر غول های نفتی موجود دراین کشور است.

در بخش انرژی های تجدید پذیر ، قزاقستان دارای پنج نیروگاه هیدروالکتریک است که ۱۲ درصد از تولید انرژی این کشور را در اختیار دارند . همچنین اخیرا یک نیروگاه ۱۰۰ مگاواتی که بزرگترین نیروگاه آسیای میانه است در ژاناتاس ساخته شده است.

صنعت

این کشور در حوزه تولید موتور خودرو و ریل راه آهن به خودکفایی رسیده است. در ژوئن سال۲۰۱۴ ، ckd خودروهای تویوتا فورچونر در کستانای قزاقستان به بهره برداری رسید و خروجی سالانه آن حدود ۳۰۰۰ خودرو است. صنعت خودروی قزاقستان ، در سال۲۰۱۴ به سرعت توسعه یافت و اکنون بالغ بر ۲ میلیارد دلار ارزش تولید خودرو سالانه در این کشور است.

مسکن

یکی از مسائلی که قزاقستان با آن روبرو است، مهاجرت از روستاها و شهرنشینی است. بر اساس برنامه ۷ ساله توسعه استراتژیک قزاقستان که در سال ۲۰۱۸ به تصویب رسید، فقط روستاهایی که در آینده امید می رود تا به مراکز اقتصادی تبدیل شوند، مورد حمایت قرار خواهند گرفت. از این رو پیش بینی می شود که از ۷۵۰۰ روستایی که در حال حاضر در این کشور وجود دارد، تنها ۱۵۰۰ روستا باقی بماند. از این رو این شهرنشینی کنترل شده در آینده می تواند از کنترل خارج شده و بحران های اجتماعی و امنیتی سهمگینی را دامن بزند. در حال حاضر، حومه نورسلطان و آلماتی مملو از مهاجران زاغه نشین است. اکثریت مهاجران امکان مالی خرید ملک در شهرها را ندارند. با کاهش حمایت از روستاها، به تدریج وضعیت مدارس روستایی نیز به وخامت خواهد رفت و این کشور در آینده با خیلی از جوانانی روبرو می شود که تحصیلات متوسطه ندارند. افرادی که از سطح تحصیلات پایین تری برخوردارند، به احتمال بیش تر با مشکل بیکاری روبرو خواهند بود و مستعد جذب شدن از سوی گروه های مجرمانه و یا افراط گرایان خواهند بود.(۳)

روابط اقتصادی ایران و قزاقستان

حجم روابط اقتصادی ایران و قزاقستان  

براساس امار گمرک ایران، حجم تجارت خارجی ایران و قزاقستان در سال  1392 – ۲۱۰ میلیون دلار،  صادرات ایران  85 میلیون دلار و صادرات قزاقستان ۱۲۵ میلیون دلار  و در سال ۱۳۹۳ تقریبا  205 میلیون دلار ، صادرات ایران ۱۷۶ میلیون دلار و صادرات قزاقستان ۲۹ میلیون دلار بوده است؛ اما در سال  1394 تحت تاثیر کاهش قیمت نفت، حجم تجارت دو کشور دچار افت زیادی شد و به ۱۳۶ میلیون دلار می‌رسد که  87 میلیون دلار سهم صادرات ایران و مابقی صادرات قزاقستان است.  در سال ۱۳۹۵ حجم تجارت خارجی مجموعا ۱۷۴ میلیون دلار و سال ۱۳۹۶ این شاخص ۱۶۸ میلیون دلار بوده است.

همچنین شایان ذکر است که موضوع ترانزیت نیز یکی از عوامل اصلی موثر در روابط ایران با قزاقستان است. قزاقستان به عنوان کشوری که نیاز به دسترسی به بازارهای جهانی و آبهای آزاد دارد به مسیر ایران به عنوان یکی از مسیرهای مهم می‌نگرد. مهمترین مسیر ترانزیتی قابل ذکر، کریدور ریلی ایران، ترکمنستان و قزاقستان  یا  مسیر راه آهن گرمسار- گرگان – اینچه‌ برون می‌باشد که با برخی موانع مواجه است. از جمله اینکه در سمت ایران برخی موانع فنی از جمله ضرورت  برقی‌شدن راه آهن و تعمیر برخی تونل‌ها قابل ذکرند. همچنین یکسان‌سازی تعرفه‌ها هم ضروری است.

فرصت های اقتصادی قزاقستان برای ایران

حجم تجارت خارجی قزاقستان بالغ بر ۷۴ میلیارد دلار است که از این میزان ، حدود ۴۴ میلیارد دلار آن را صادرات و ۳۰ میلیارد دلار آن را واردات این کشور تشکیل می دهد . اقلام عمده صادراتی قزاقستان عبارت است از : نفت خام۱۹.۹ میلیارد دلار ، نفت پالایشی۱.۲۱ میلیارد دلار، گاز ۲.۴ میلیارد دلار، مس و سنگ مس ۴.۱ میلیارد دلار، مواد رادیواکتیو(اورانیوم و مشتقات آن) ۱.۸ میلیارد دلار ، روی ۹۳۶ میلیون دلار، گندم ۶۵۶ میلیون دلار.

ساختار صنعتی واردات قزاقستان به ترتیب از ماشین آلات و لوازم الکترونیکی با سهم ۷.۸۳ میلیارد دلار ، فلزات با سهم ۳.۴۴ میلیارد دلار ، محصولات شیمیایی ۳.۴۱ میلیارد دلار،  موادمعدنی۲.۷۵ میلیارد دلار، محصولات پلاستیک ۱.۶۴ میلیارد دلار ، پوشاک۱.۱۲ میلیارد دلار،حمل ونقل۲.۶۹میلیارد دلار، محصولات غذایی ۱.۷۸ میلیارد دلار،محصولات سبزیجات۹۳۷ میلیون دلار، ابزارآلات۹۷۶ میلیون دلار را تشکیل می دهد.

با توجه به ساختار اقتصادی قزاقستان ، بازار این کشور می تواند فرصت های مهمی را برای شرکت های صادراتی ایرانی فراهم آورد. برای مثال به برخی از این فرصت ها اشاره می کنیم .

• نفت و گاز

با توجه به طرح های توسعه ای پروژه های نفت وگاز در کشور قزاقستان ، این کشور بازار خوبی برای صادرات تجهیزات صنایع نفت وگاز است که ایران توانمندی های بسیار خوبی در این عرصه دارد و با توجه به کیفیت بالا و قیمت نسبتا پایین این تجهیزات در ایران ، می تواند پیشنهاد جذابی برای صادرات باشد. شرکت صنایع تجهیزات نفت ایران(piec) که در تولید شیرآلات صنعتی ، تجهیزات سرچاهی و اتصالات فولادی تخصص دارد ، می تواند با صادرات این محصولات به قزاقستان، بازارهای صادراتی محصولات خود را گسترش دهد . در حال حاضر این کشور بالغ بر ۳۰۰ میلیون دلار ، لوله های نفتی و تجهیزات استخراج نفت واردات می کند که با هدف گذاری ۱۰ درصد از این بازار میتوانیم ۳۰ میلیون دلار صادرات محصولات دانش بنیان به این کشور داشته باشیم .

• محصولات پلاستیکی

قزاقستان ، به دلیل شرایط جغرافیایی و اختلاف دمای زیاد بین تابستان و زمستان ، استهلاک بالایی در تایر خودروها دارد . به همین دلیل ، بازار خوبی برای تایرهای تولیدی ایران محسوب می شود. بیش از ۳۱۵ میلیون دلار سالانه مصرف تایرهای انواع خودرو (اتوبوس ، خودروهای شخصی و…) در این کشور است که شرکت های تایرسازی ایران مانند کویر، بارز ، کیان ، ایران و دنا و… می توانند با بازاریابی مناسب در کشورهای cis بخش قابل توجهی از بازار این کشورها را بر عهده گیرند.

• مواد شیمیایی و دارویی

 قزاقستان ، ۷۸۳ میلیون دلار واردات دارو داشته است که از این میزان ، ۶۷ میلیون دلار آنتی بیوتیک ،۳۲.۳ میلیون دلار ویتامین، ۲۲ میلیون دلار پنی سیلین ،۲۰ میلیون دلار انسولین بوده است. با توجه به ظرفیت عظیم دارویی موجود در کشور و وجود شرکت های عظیم دارویی چون عبیدی،پارس،برکت ، فارابی ،تهران دارو و … که ۹۷ درصد نیاز دارویی کشور را تامین می کنند ، می توان برای صادرات دارو و مواد بهداشتی به کشورهای cis به خصوص قزاقستان از این ظرفیت استفاده کرد که لازم است مدیران این شرکت ها و مسئولان امر برای دریافت مجوزهای لازم و صادرات اقدام کنند.

 همچنین این کشور ۲۸۰ میلیون دلار واردات محصولات پاک کننده و ۲۲۳ میلیون دلار آفت کش داشته است که در این زمینه نیز ، ایران با برخورداری از ظرفیت بالای تولید مواد شوینده و بهداشتی و توسعه گسترده صنایع پایین دستی در دهه های اخیر جایگاه خوبی را داراست. در حوزه محصولات آرایشی بهداشتی ، قزاقستان با ۹۳ میلیون دلار واردات محصولات زیبایی ، ۷۸ میلیون دلار محصولات سلامت مو(شامپو و تقویت کننده مو)،۱۲۰ میلیون دلار واردات عطر و ادکلن، ۴۶ میلیون دلار واردات صابون بازار بسیار بزرگی برای محصولات آرایشی بهداشتی ایرانی است.

• مواد غذایی
• خدمات مهندسی و عمرانی

با توجه به رشد و توسعه شهرها در قزاقستان و برنامه دولت برای کاهش تعداد روستاها ، در سالهای آینده قزاقستان با موجی از مهاجران روستایی مواجه خواهد شد که باید وظیفه تامین مسکن آنها را در شهرها بر عهده بگیرد . این امر موجب نیاز شدید این کشور به پروژه های ساخت و ساز و عمرانی خواهد شد که شرکت های عمرانی ایرانی نظیر کیسون می توانند از این فرصت استفاده کرده و پیشنهاد اجرای این پروژه ها را به دولت این کشور بدهند.

همچنین با توسعه شهرها و حذف روستاها به مرور فعالیت های کشاورزی رو به کاهش خواهد گذاشت و افزایش فعالیت های صنعتی را برای جبران بیکاری ناشی از مهاجرت روستاییان به شهرها شاهدخواهیم بود. این فرصت مناسبی برای ارسال تجهیزات صنعتی ایران را به قزاقستان فراهم خواهم کرد که امید است تولیدکنندگان ماشین آلات صنعتی در ایران این فرصت را مورد توجه قرار دهند.

• سوآپ نفتی

قزاقستان بزرگترین تولیدکننده نفت وگاز در آسیای میانه پس از روسیه است و چون حدود نیمی از ارزش صادرات این کشور را نفت و گاز تشکیل می دهند ، نیازمند رساندن این نفت و گاز به دست مشتریان آسیایی واروپایی خود هستند. ایران می تواند با قراردادهای سوآپ نفت و گاز که مسبوق به سابقه بوده است ، در راستای تامین منافع سیاسی امنیتی از طریق توسعه نفوذ در کشورهای صادرکننده نفت از مسیر ایران و کاهش نفوذ و اثرگذاری شرکت های آمریکایی و اروپایی در گلوگاه ورود انرژی به شمال کشور و مسیر خزر-خلیج فارس ، همگرایی و همکاری اقتصادی و منطقه ای با قزاقستان داشته باشد و نفوذ خود را در آسیای میانه گسترش دهد. برای راه اندازی مسیر سوآپ نفتی با ترکمنستان و قزاقستان ، باید نفت این کشورها را از طریق جزیره خارک و ظرفیت روزانه یک میلیون بشکه منتقل کرد که برای راه اندازی خط لوله این مسیر ، هزینه ۵.۱ میلیارد دلاری نیاز است و حق ترانزیت از آن نیز سه دلار در هر بشکه خواهد بود. در صورت اجرایی شدن این پروژه ایران می تواند در راستای سند چشم انداز ۱۴۰۴ ، به معنای واقعی تبدیل به هاب انرژی خاورمیانه شود.

نتیجه گیری

با گسترش بازارهای صادراتی کالاهای ایرانی ، می توان ریسک تجاری ناشی از تحریم بازارهای صادراتی عمده ایران چون عراق و افغانستان است به حداقل رساند. در این میانه ، افزایش همکاری اقتصادی و توسعه بازارهای صادراتی به کشورهای آسیای میانه به خصوص قزاقستان می تواند علاوه بر افزایش نفوذ سیاسی و امنیتی ایران در این کشورها ، جایگاه دیپلماسی اقتصادی ایران را ارتقاء داده و به رونق اقتصادی ایران کمک کند. امید است که مسئولان امر، به این حوزه توجه ویژه ای داشته و از ظرفیت های اقتصادی این کشورها استفاده حداکثری را بنمایند.

منابع:

1. دهقانی فیروزآبادی ، سیدجلال ؛دامن پاک جامی، مرتضی (۱۳۹۴). جایگاه دیپلماسی اقتصادی در سیاست خارجی دولت یازدهم (۱), pp. 7–۵۲.
2. https://www.tasnimnews.com/fa/news/1398/10/02/2165964
3. https://www.tasnimnews.com/fa/news/1398/06/24/2096148
4. https://www.nioc.ir/portal/home/?news/100193/100207/219249
5. کلیه آمارهای تجاری از سایت آمار واردات و صادرات جهانی(oecd) بخش قزاقستان استخراج شده است.