پیمان حسنی/پژوهشگر دفتر مطالعات دیپلماسی اقتصادی دانشگاه امام صادق (ع)
تمدن های نخستین در انزوا و جدا از یکدیگر، رشد کردند و از برقراری ارتباط با بیگانگان اکراه داشتند. آن ها گاهی به ندرت، اتحادیه های دفاعی تشکیل می دادند. برای نمونه، کشورهای کوچک سرزمین چین در میانه قرن های پنجم و هفتم پیش از میلاد که پادشاهی چو (Chu) آن ها را تهدید می کرد، مجامع نظامی برپا می کردند. در یونان باستان نیز اشکال معدودی از سازمان های بین المللی مانند: آمفیکتیونی ها و کنفدراسیون های سیاسی وجود داشت.
پس از ظهور کشورهای برخوردار از حاکمیت مستقل و برابر، همکاری میان آن ها به طور دو جانبه و سپس چند جانبه در چهارچوب یک حقوق عرفی و آن گاه حقوق قراردادی به تدریج گسترش یافت. این همکاری ها ابتدا در چهارچوب کنفرانس های ادواری و بعدها در قالب سازمان های بین المللی که همکاری های سازمان یافته دائمی میان دولتها را تحقق می بخشید، نهادینه شدند.
حیات سازمان های بین المللی، سه نسل دارد:
نخستین نسل به سده ۱۹ میلادی بر می گردد که با توسعه ارتباطات، ابتدا در شکل کمیسیون بین المللی کشتی رانی در رودخانه راین (۱۸۱۵) و سپس در رودخانه دانوب (۱۸۵۶) رابطه دارد. در همین دوره بود که سازمان های بین المللی فنی در زمینه توسعه وپیشرفت فنّی پا به عرصه وجود نهاد. به عنوان مثال، استفاده از تلگراف الکتریکی، در سال ۱۸۶۵ به تأسیس اتحادیه تلگرافی بین المللی انجامید. استفاده و کشف امواج رادیویی و رواج استفاده از تلگراف بی سیم نیز زمینه های تأسیس اتحادیه بین المللی تلگراف رادیویی را در سال ۱۹۰۶ فراهم کرد.
نسل دوم سازمان های بین المللی در فاصله دو جنگ جهانی پس از ظهور جامعه ملل در پایان جنگ اول و در پیوند با آرمان های عنوان شده در پیام وودرو ویلسون به کنگره ایالات متحده امریکا در تاریخ نهم ژانویه ۱۹۱۸ پدیدار شد. میثاق جامعه ملل را کنفرانس صلح در ۲۸ آوریل ۱۹۱۹ به تصویب رساند که در تاریخ دهم ژانویه ۱۹۲۰ هم زمان با معاهده ورسای لازم الاجرا شد. در همان زمان، سازمان های بین المللی دیگری نظیر سازمان بین المللی کار (ILO) بر اساس معاهده ورسای، دیوان دایمی دادگستری بین المللی (PCIJ) با تصویب اساس نامه آن به دست مجمع جامعه ملل در دسامبر ۱۹۲۰ و کمیسیون بین المللی هوانوردی به استناد عهدنامه هوانوردی بین المللی در تاریخ ۱۳ اکتبر ۱۹۱۹ به وجود آمدند.
نسل سوم سازمان های بین المللی به دوره پس از جنگ دوم جهانی مربوط می شود. در مرحله اول، باید به تشکیل سازمان ملل متحد در این دوره اشاره شود که منشور آن در تاریخ ۲۶ ژوئن ۱۹۴۵ در کنفرانس سانفرانسیسکو به تصویب رسیده و از ۲۴ اکتبر ۱۹۴۵ لازم الاجرا شده است. این دوران، دوره ظهور و افزایش سازمان های نوین دیگر در سطح جهانی و منطقه ای است.
به طور کلی، هیچ تعریف جامع و مورد قبولی از سازمان های بین المللی وجود ندارد و تعریف های موجود گاه برخی ویژگی های این سازمان ها و گاه همه ویژگی های آن ها را دربرمی گیرند. سازمان ها بین المللی باید از پنج ویژگی برخوردار باشند که بدین قرار است:
- مبنای میان کشوری: سازمان از اجتماع دولت ها تشکیل شود.
- مبنای ارادی: سازمان بین المللی براساس یک «سند تأسیس» ایجاد می شود.
- برخورداری از یک نظام دایمی (دبیرخانه و تشکیلات اداری).
- اعضای سازمان، اهداف مشترکی را دنبال می کنند.
- فعالیت سازمان پیوسته و همیشگی است.
با توجه به این پنج ویژگی اصلی، سازمان بین المللی را می توانیم این گونه تعریف کنیم: یک سازمان بین المللی، مجمع یا تجمعی از کشورهاست که با عقد قرارداد یا همان سند تأسیس ایجاد می شود و با داشتن یک نظام و مجموعه ای از دستگاه ها، پیوسته به تعقیب هدف های مربوط به مصالح مشترک می پردازد.
تصویب سند تأسیس به دوامر می انجامد:
الف) اعلام موجودیت سازمان: تأسیس سازمان های بین المللی ضرورتاً در پی انعقاد معاهده های چند جانبه صورت می گیرد به طوری که می توان گفت «حقوق معاهدات» بخش مهمی از «حقوق سازمان های بین المللی» را تشکیل می دهند. پس تصویب سند تأسیس از ضرورت های اولیه تشکیل سازمان های بین المللی است و بدون تصویب، سند تأسیس لازم الاجرا نخواهد بود.
ب) احراز شخصیت حقوقی و بین المللی: تصویب اساس نامه به سازمان های بین المللی، شخصیت حقوقی می بخشد و آن را از حقوق و تکلیف ویژه ای برخوردار می کند.
شخصیت حقوقی به سازمان ها، استقلال می دهد و آن ها را از دولت های به وجود آورنده متمایز می سازد. سازمان بین المللی در قبال اعمال و اقدامات خود، مسؤول بوده و از نظر بودجه، اموال، کارکنان و…، مستقل از دولت های عضو عمل می کنند.
در راستای تأمین منافع جمعی، دولت ها در چهارچوب سازمان های بین المللی، اهداف مشترکی را دنبال می کنند. در واقع، اهداف سازمان، قلمرو فعالیت آن را مشخص می کند. سازمان ها را براساس اهدافی که دنبال می کنند، به دو دسته بزرگ می توان طبقه بندی کرد:
یک ـ سازمان های بین المللی با اهداف عام (مثل: سازمان ملل متحد)
دو ـ سازمان های بین المللی با اهداف خاص (مثل: یونسکو)
مزایای سازمان های بین المللی
- سازمانهای بین‌المللی می‌توانند برای کشورهای کوچک‌تر فرصتی برای قدرت اقتصادی قوی‌تر فراهم می‌آورد.
- همچنین می‌تواند به ایجاد روابط با کشورهای بزرگ‌تر کمک کند که در آن برخی معتقدند می‌توانند از جنگ بین یکدیگر جلوگیری کنند.
- سازمان های بین المللی همچنین به کشورها فرصت کارآمد بودن می‌دهد و به همین دلیل است که کشورها به آنها ملحق می‌شوند.
- سازمان های بین المللی فرصتی برای تجارت امن در سراسر جهان فراهم می کنند.
- سازمانهای بین‌المللی می‌تواند به نفع کشورهای بزرگ‌تر باشد، زیرا نشان می‌دهد که آنها مایل نیستند همیشه راه خود را در مورد مسائل پیش بگیرند و به آنها امکان همکاری با دیگران را می دهد.
محدودیت های سازمان های بین المللی
- تفاوت‌های فرهنگی: بسیار سخت است که با چنین تفاوت‌هایی سر و کار داشته باشیم. فراتر از تخصص برای درک و غلبه.
- نظارت بر کشورهای متعدد: بسیار مهم است و در عین حال بسیار دشوار است که به دقت تمام شرایط اقتصادی و سایر موقعیت‌های دینامیک در سراسر جهان را بررسی کنیم.
- مقاومت از سوی سازمانهای داخلی: سازمانهای داخلی ممکن است طرفدار تمرکز قدرت نباشند.
- دولت و موانع سیاسی: کشورهای مختلف با احزاب مختلف سیاسی ممکن است منجر به تنوع محدودیت‌های دولتی و محدودیت‌های اجرایی شوند.
انواع سازمان های بین المللی
- سازمان های بین دولتی (IGO)
سازمان بین دولتی سازمانی است که در درجه اول از دولت‌های مستقل (کشورهای عضو) یا دیگر سازمانهای بین‌دولتی تشکیل شده‌است. سازمان های بین دولتی توسط پیمان یا توافقنامه دیگر که به عنوان یک منشور (اعطای قدرت / حقوق)برای ایجاد این گروه عمل می‌کنند، ایجاد می‌شوند. نمونه های آن شامل سازمان ملل، بانک جهانی و یا اتحادیه اروپا می‌شود.
- سازمانهای بین‌المللی غیردولتی (NGOs)
یک سازمان بین المللی غیر دولتی (INGO) همان ماموریت یک سازمان غیردولتی (NGO) را دارد، اما در حوزه بین‌المللی است و مراکزی در سراسر جهان برای رسیدگی به مسائل خاص در بسیاری از کشورها دارد.
برخی از سازمان های بین المللی غیر دولتی عملیاتی هستند (هدف اولیه پرورش سازمانهای جامعه محور در هر کشور از طریق پروژه‌ها و عملیات مختلف است) و برخی از آنها مبتنی بر وکالت هستند (هدف اصلی تاثیر گذاری بر سیاست گذاری دولت‌های کشورهای مختلف در خصوص مسائل خاص یا ترویج آگاهی از یک مساله خاص است).
- شرکت های چند ملیتی
شرکت‌های چند ملیتی (MNC)یا شرکت چندملیتی یک سازمان است که مالک یا کنترل کننده تولید کالا یا خدمات در یک یا چند کشور به غیر از کشور خود است. همچنین می‌توان به عنوان یک شرکت بین‌المللی، یک “شرکت فراملی” و یا یک شرکت بدون تابعیت به آن اشاره شود.
نقش سازمان های بین المللی
• تنظیم معیارهای بین المللی از طریق تجزیه و تحلیل فنی
سازمانهای بین‌المللی نقش مهمی در جمع‌آوری اطلاعات آماری، تحلیل گرایش‌ها در متغیرها، ایجاد یک مطالعه تطبیقی و انتشار اطلاعات برای تمامی کشورها ایفا می‌کنند. برخی سازمانهای بین‌دولتی وجود دارند که حداقل استانداردهای بین‌المللی را تنظیم کرده‌اند. تنظیم این معیارها در سطح دولتی دشوار است.
• نقش نظارتی
برخی سازمانهای بین‌المللی وجود دارند که وظایف نظارتی مشخصی را اجرا می‌کنند. سیستم نظارتی سازمان ملل بسیار ضعیف است. در مقابل، مکانیزم نظارتی سازمان بین‌المللی کار بسیار قوی است. اتحادیه اروپا، همراه با کمیسیون و دیوان عدالت اداری، مکانیزم نظارتی نسبتا قوی دارد.
• کمک فنی
یک نقش مهم در دوران اخیر، وام دادن همکاری های فنی به کشورهای عضو است. منظور ما از همکاری فنی فراهم کردن مواد مالی یا فکری به کشورهایی است که به آنها نیاز دارند.
• مذاکره و تنظیم توافق های چند جانبه
در میان تمامی نقش‌ها و فعالیت‌های سازمانهای بین‌المللی، مهم‌ترین آنها مذاکره و تنظیم توافقات چند جانبه است. به حداقل رساندن هزینه‌های معامله می‌تواند همکاری بین کشورهای مختلف را تقویت کند. علاوه بر این، آنها روشن بینی و اطلاعات را نیزفراهم می کنند.برای مذاکرات ، تالار گفتگو برای معامله تنظیم شده و در طی مذاکرات ساختارهای کانونی ساخته می شوند.
توافق های چند جانبه که توسط سازمان های بین المللی حل و فصل می شوند در بخش هایی مانند حفاظت از محیط زیست ، توسعه تجارت ، جنایت علیه بشریت و غیره اتفاق می افتد.
ساختارهای سازمان بین المللی
یک قانون اساسی (منشور) که نوعی پیمان بین‌المللی است، اساس ایجاد و فعالیت‌های هر سازمان بین‌المللی است. منشور معمولا اهداف، اصول، ساختار و فعالیت‌های یک سازمان را ایجاد می‌کند و بالاترین قانون برای یک سازمان بین‌المللی و اعضای آن است. مفاد آن باید منطبق با معیارها و اصول قانون بین‌المللی مدرن باشد.
بالاترین بدنه اکثر سازمانهای بین‌المللی، مجمع عمومی (کنفرانس)تمامی اعضا است که به صورت دوره‌ای (سالانه و یا هر چند سال یکبار تشکیل جلسه می‌دهند). صلاحیت مجمع عمومی معمولاً شامل تصویب، بررسی، اصلاح و تغییر قانون تشکیل دهنده است. علاوه بر این، مجمع عمومی پذیرش اعضای جدید، ایجاد یک مقیاس غرامت و تصویب یک بودجه را سرپرستی می‌کند.
بیشتر سازمان های بین المللی توسط یک شورای اجرایی اداره می شوند (به عنوان مثال ، یک کمیته اجرایی یا هیئت رئیسه).
به عنوان یک قاعده، هر سازمان بین‌المللی یک دبیرخانه ثابت به ریاست یک دبیرکل یا مدیر دارد.
علاوه بر این ، معمولاً نهادهای مشاوره کمکی (کمیسیون ها ، کمیته ها ، کارگروه ها و شوراها) تشکیل می شوند.
تصمیماتی که اکثریت قاطع سازمانهای بین‌المللی را اتخاذ می‌کنند، توصیه‌ها هستند؛ به این معنا که آنها به طور جدی به اعضای خود الزام‌آور نیستند.
| علامت اختصاری | عنوان انگلیسی سازمان | عنوان فارسی سازمان | ردیف |
| IMF | International Monetary Fun | صندوق بین المللی پول | ۱ |
| GATT | General Agreement on Tariff and Trade | موافقتنامه عمومی تعرفه و تجارت | ۲ |
| SDR | Special Drawing Right | حق برداشت مخصوص | ۳ |
| GAD | General Arrangement to Borrow | ترتیبات عمومی برای دریافت وام | ۴ |
| SAFS | Structural Adjustment Facilities | تسهیلات تعدیل ساختاری | ۵ |
| ESAF | Enhanced Structural Adjustment Facility | تسهیلات تعدیل ساختاری گسترده | ۶ |
| ERM | Exchange Rate Mechanism | نرخ مبادله ارز اروپا | ۷ |
| CIA | Central Intelligence Agency | سازمان مرکزی اطلاعات آمریکا(سیا) | ۸ |
| IBRD | International Bank for reconstruction and Development | بانک بین المللی ترمیم و توسعه | ۹ |
| MDB | Multilateral Developing Bank | بانک های توسعه چند جانبه | ۱۰ |
| IDA | International Development Association | موسسه بین المللی توسعه | ۱۱ |
| ADsB | Asian Development Bank | بانک توسعه آسیا | ۱۲ |
| IFC | International Finance Corporation | شرکت مالی بین المللی | ۱۳ |
| ICSID | International Center for Settlement of Investment Disputes | مرکز بین المللی حل اختلافات سرمایه گذاری | ۱۴ |
| MIGA | Multilateral Investment Guarantee Agency | موسسه بین المللی تضمین چند گانه سرمایه گذاری | ۱۵ |
| OED | Operations Evaluation Dept | اداره ارزش یابی عملیات | ۱۶ |
| AAA | American Arbitral Agency | مجمع داوری آمریکا | ۱۷ |
| ICC | International Chamber of Commerce | اتاق بازرگانی بین المللی | ۱۸ |
| BIS | Bank for International Settlement | بانک تسویه بین المللی | ۱۹ |
| OEEC | Organisation of European Economic Cooperation | سازمان اروپایی همکاری اقتصادی | ۲۰ |
| OECD | Organisation for Economic Cooperation and Development | سازمان همکاری اقتصادی و توسعه | ۲۱ |
| UEP | Union of European Payments | اتحادیه اروپایی پرداخت ها | ۲۲ |
| EMA | European Monetary Agreement | قرارداد پولی اروپایی | ۲۳ |
| ECSC | European Cool and Steel Company | جامعه اروپایی زغال سنگ و فولاد | ۲۴ |
| UNCTAD | Unites National Conference on Trade and Development | کنفرانس تجارت و توسعه ملل متحد(انکتاد) | ۲۵ |
| ITC | International Trade Center | مرکز تجارت بین المللی | ۲۶ |
| UNDP | United Nations Development Program | برنامه توسعه ملل متحد | ۲۷ |
| ECOSOC | United Nations Economic and Social Council | شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل | ۲۸ |
| WTO | World Trade Organisation | سازمان تجارت جهانی | ۲۹ |
| TRIPS | Trade Related Intellectual Property Rights | حقوق مالکیت معنوی در تجارت | ۳۰ |
| GATS | General Agreement on Trade Services | قرار داد عمومی تجارت خدمات(گاتس) | ۳۱ |
| TNC | Trade Negotiations Committee | کمیته مذاکرات تجاری | ۳۲ |
| GNS | Group Negotiating on Services | گروههای مذاکره درباره خدمات | ۳۳ |
| EFTA | European Free Trade Association | اتحادیه تجارت آزاد اروپا | ۳۴ |
| ICJ | International Court of Justice | دیوان عدالت بین المللی | ۳۵ |
| UNDCP | United Nations Drug Control Program | برنامه ملل متحد برای کنترل بین المللی مواد مخدر | ۳۶ |
| FAO | Food and Agriculture Organisation | سازمان خواربار و کشاورزی | ۳۷ |
| WFP | World Food Program | برنامه غذای جهانی | ۳۸ |
| ILO | International Labour Organisation | سازمان بین المللی کار | ۳۹ |
| ICAO | International Civil Aviation Organisation | سارمان بین المللی هواپیمایی کشوری(ایکائو) | ۴۰ |
| UPU | Universal Postal Union | اتحادیه جهانی پست | ۴۱ |
| EDI | Exchange Date Information | داده های علم اطلاع رسانی | ۴۲ |
| IAEA | International Atomic Energy Agency | آژانس بین المللی انرژی اتمی | ۴۳ |
| NPT | Nuclear Non-Proliferation Treaty | منع تکثیر صلاح های هسته ای | ۴۴ |
| UNIDO | United Nations Industrial Development Organisation | سازمان توسعه صنعتی ملل متحد | ۴۵ |
| IFAD | International Fund for Agricultural Development | صندوق بین المللی توسعه کشاورزی | ۴۶ |
| ECO | Economic Cooperative Organisation | سازمان همکاری اقتصادی(اکو) | ۴۷ |
| CENTO | Central Treaty Organisation | سازمان پیمان مرکزی(سنتو) | ۴۸ |
| RCD | Regional Cooperation for Development | همکاری منطقه ای توسعه | ۴۹ |
| EFTA | European Free Trade Association | اتحادیه تجارت آزاد اروپا | ۵۰ |
| OPEC | Organisation of Petroleum Exporting Countries | سازمان کشور های صادر کننده نفت(اوپک) | ۵۱ |
| ASEAN | Association of South-East Asian Nations | آسه آن | ۵۲ |
| APEC | Asian Pacific Economic Cooperation | سازمان همکاریهای اقتصادی کشور های آسیا و اقیانوسیه(اَپک) | ۵۳ |
| OIC | Organization of Islamic Conference | سازمان کنفرانس اسلامی | ۵۴ |
| IDB | Islamic Development Bank | بانک توسعه اسلامی | ۵۵ |
| Eu&SC | European Coal and Steel Company | جامعه اروپایی فولاد و زغال سنگ | ۵۶ |
| Euratom | European Atomic Energy Community | جامعه انرژی اتمی اروپا | ۵۷ |
| SAARC | South Asian Association for Regional Corporation | اتحادیه جنوب آسیا برای همکاری های منطقه ای (سارک) | ۵۸ |
| NAFTA | North American Free Trade Agreement | پیمان تجارت آزاد آمریکای شمالی(نفتا) | ۵۹ |
| OAS | Organization of American States | سازمان کشور های قاره آمریکا | ۶۰ |
| MFN | Most Favoured Nation Clause | ملل کامله الوداد | ۶۱ |
| RATs | Regional Agreement Treaties | توافقنامه های تجاری منطقه ای | ۶۲ |
| BIAC | Business and Industry Advisory Committee | کمیته مشاوره صنعتی و تجاری | ۶۳ |
منابع
- اس پیش، کلی کیت، (۱۳۹۴)، «سازمان های بین المللی»، مترجم: دکتر حسین شریفی طرازکوهی، تهران: انتشارات میزان.
- بیگ زاده، ابراهیم، (۱۳۹۵)، «حقوق سازمان های بین المللی با اصلاحات و اضافات»، تهران: انتشارات مجد
- تیمورپور، سیامک، (۱۳۹۷)، «معرفی کتاب نقش سازمانهای بین‌المللی در حقوق و روابط بین‌الملل»، تهران: انتشارات ماهواره
- شاو، ملکم، (۱۳۹۶)، «حقوق سازمان های بین المللی»، مترجمین: دکتر سیده لطیفه حسینی و نرگس سادات حسینی تهران: انتشارات خرسندی.
- غفوری، محمد، (۱۳۹۶)، «سازمانهای بین المللی»، تهران: سمت.
- موسی زاده، رضا، (۱۳۹۷)، «سازمان های بین المللی»، تهران، انتشارات میزان.