بازگشایی گذرگاه البوکمال-القائم؛ گامی در تشکیل بلوک تجاری غرب آسیا با محوریت ایران

سیدمحمدرضا موسوی /پژوهشگر دفتر مطالعات دیپلماسی اقتصادی

دیپلماسی منطقه‌ای و گسترش روابط با همسایگان در حوزه‌های مختلف، یکی از آرزوهای همیشگی بسیاری از تحلیلگران، سیاست‌گذاران و دلسوزان کشور به‌ویژه در سال‌های اخیر بوده است. این راهبرد در کنار افزایش ثبات و امنیت منطقه‌ای، موجب رشد تجارت و بهبود سطح رفاه در کشورهای منطقه می‌گردد. اما در شرایطی که آتش افروزی تکفیری‌ها و حامیانشان، امنیت و ثبات منطقه را طعمه خود کرده بود، دستیابی به چنین راهبردی دور از دسترس تلقی می‌شد. پر واضح است که بدون داشتن زیرساخت‌هایی نظیر ثبات و امنیت، اتحاد منطقه‌ای و تقویت روابط با متحدین امکان پذیر نیست و شاید نقش آفرینی برخی دولت‌های غربی در شعله‌ور کردن آتش فتنه در این منطقه، برای جلوگیری از شکل‌گیری همین اتحاد بود.

اما هم‌اکنون با پیروزی‌های محور مقاومت و نابودی حکومت داعش، مردم منطقه بار دیگر طعم شیرین امنی و ثبات را چشیدند. با توجه به نقش جمهوری اسلامی در راهبری و حمایت از جبهه مقاومت در مواجهه با توطئه‌های منطقه‌ای، پیروزی‌های اخیر موجب تقویت بیشتر نفوذ و جایگاه ایران در میان متحدان منطقه‌ای به ویژه عراق و سوریه شده و قدرت راهبردی جمهوری اسلامی را در ایجاد اتحاد منطقه‌ای نشان داده است.

حاکم شدن امنیت و ثبات نسبی در منطقه و نقش ایران در آن از یکسو و استحکام جایگاه راهبردی ایران در محور مقاومت از سوی دیگر، زمینه را برای نقش آفرینی بیشتر ایران در منطقه و جهان و تقویت اتحاد راهبردی با متحدان منطقه‌ای به‌خصوص محور مقاومت فراهم کرده است. اتحادی که نویدبخش ایجاد تمدن نوین اسلامی با محوریت ایران خواهد بود.

محور مقاومت؛ دریچه‌ای برای گسترش جایگاه ایران در تجارت منطقه‌ای و بین‌المللی

بررسی روندهای تجاری کشورهای مختلف دنیا نشان می‌دهد که برخی از کشورها با دنبال کردن استراتژی‌های تجاری مختلف، نقش قابل‌توجهی در تعیین ساختار تجارت جهانی دنیا در آینده خواهند داشت. به‌عنوان‌مثال کشور چین با پیگیری استراتژی کلان جاده ابریشم، کشور ترکیه با استراتژی کلان پان طورانیسم، کشور هند با ارائه طرح راه مائوسام در مقابل جاده ابریشم و امارات با پیگیری دولت‌شهر دریایی قصد در جهت‌دهی به جریان تجارت خارجی و تقویت سهم خود در این زمینه دارند. [۱] اما به عقیده کارشناسان، ایران نیز به‌عنوان یک قدرت نوظهور منطقه‌ای هنوز در این پازل تجاری جایگاه قابل توجهی ندارد.

هم‌اکنون با تقویت جایگاه ایران در منطقه به ویژه محور مقاومت، این فرصت برای ایران فراهم است که از کانال تقویت روابط راهبردی خود در منطقه، راه را برای استحکام جایگاه تمدنی خود در منطقه و دنیا باز کند که یکی از لوازم این امر، تدوین یک استراتژی تجاری بر این مبناست. در صورتی که ایران بتواند از این فرصت تاریخی و راهبردی به خوبی استفاده کرده و دیپلماسی تجاری خود را معطوف به بهره برداری از روابط فعال منطقه‌ای و راهبردی خود کند، در آینده نزدیک به یکی از مؤثر ترین بازیگران تجاری در آسیا، اروپا و آفریقا بدل خواهد شد و فراتر از آن، گامی بلند در ایجاد تمدن نوین اسلامی برخواهد داشت.

بر همین اساس، بازگشایی گذرگاه البوکمال-القائم بین عراق و سوریه را می‌توان یکی از آثار پیروزی محور مقاومت در منطقه و برقراری ثبات در آن و یکی از فرصت‌های مهم پیش روی ایران دانست.

این گذرگاه یکی از سه گذرگاهی است که در نقطه مرزی عراق و سوریه قرار دارد. با تسلط داعش بر عراق، این گذرگاه به اشغال درآمد و پس از آن نیز آمریکا با اقدامات نظیر حملات هوایی، سعی می‌کرد مانع از بازگشایی این گذرگاه شود. اما با تلاش دولت عراق، این گذرگاه چندی پیش افتتاح شد.

اهمیت راهبردی گذرگاه البوکمال-القائم برای ایران و متحدانش

گذرگاه البوکمال-القائم را نمی‌توان یک مسیر عادی برای تجارت تلقی کرد. از منظر برخی تحلیلگران، این گذرگاه از جهت امنیتی، سیاسی، ژئوپلیتیک، اقتصادی و فرهنگی برای سوریه و عراق حائز اهمیت است. [۲] چند وجهی بودن اهمیت این گذرگاه باعث می‌شود اهمیت اما بازگشایی این گذرگاه از چند منظر برای ایران و متحدان منطقه‌ای‌اش اهمیت دارد:

• این مسیر راهبردی، راه ارتباط زمینی میان ایران، عراق، سوریه و لبنان است. یعنی ایران با استفاده از این مسیر می‌تواند روابط خود را با سه متحد راهبردی خود در منطقه تقویت کرده و اتحاد راهبردی-تمدنی خود را با این سه کشور مستحکم‌تر نماید. به گفته رئیس کمیته مشترک اقتصادی ایران و سوریه، بازگشایی این گذرگاه موجب کاهش ۵۰ درصدی هزینه ترانزیت میان ایران و سوریه می‌شود و مسیر تجارت ایران با سوریه را ۳۷ روز کوتاه‌تر می‌کند و زمینه را برای ارتقای روابط اقتصادی میان این دو کشور فراهم می‌نماید.[۳]
• مزیت دیگری که این گذرگاه برای ایران دارد، راه‌یابی ایران به سواحل مدیترانه است. با توجه به اینکه سوریه از طریق سواحل غربی خود به دریای مدیترانه راه دارد، بازگشایی این گذرگاه راهبردی موجب راه یافتن ایران به سواحل مدیترانه می‌گردد[۴] و این به معنای دستیابی ایران به بازار اروپا و آفریقا از مسیر دریاست. جمهوری اسلامی می‌تواند با استفاده از این مسیر زمینی-دریایی، روابط تجاری خود را علاوه بر کشورهای منطقه، با کشورهای اروپایی و کشورهای شمال آفریقا نیز گسترش دهد و سهم خود را در بازار آن کشورها افزایش دهد.
  
  
• سومین مزیت بازگشایی این گذرگاه برای ایران این است که ایران می‌تواند از طریق دریای عمان و این گذرگاه راهبردی، به حلقه اتصال میان آسیای شرقی، اروپا و آفریقا بدل شود. با توجه به چند گانه بوده اهمیت این مسیر برای ایران و منطقه، این مسئله علاوه بر مزیت‌های تجاری مثل کاهش هزینه‌های تجارت و ترانزیت بین‌المللی، می‌تواند در تقویت پیوندهای بین‌قاره‌ای نیز مؤثر باشد.

اقدامات لازم برای استفاده از این فرصت تاریخی

همان‌طور که قبلاً اشاره شد، گذرگاه البوکمال-القائم یک مسیر تجاری عادی نیست و قابلیت آن را دارد که به شاهراهی برای تمدن سازی با محوریت ایران بدل شود. بازگشایی یک مسیر راهبردی از اقیانوس هند تا دریای مدیترانه، فرصت بزرگی است که می‌تواند علاوه بر تقویت پیوندهای تجاری، به استحکام امنیت منطقه‌ای و تعمیق روابط فرهنگی و اجتماعی نیز کمک کند و این مسئله، وجه تمایز این مسیر با مسیرهای مشابه نظیر جاده ابریشم چین است.

اما برای اینکه بتوان از این مسیر راهبردی برای دستیابی به اهداف یاد شده استفاده کرد، باید زمینه‌های لازم از سوی کشورهای مربوطه فراهم گردد:

• یکی از لوازم مهم، ایجاد زیرساخت‌های مالی و سرمایه‌ای برای تقویت روابط تجاری با محوریت این مسیر است. ایران و سایر کشورهایی که به این مسیر راهبردی مرتبط می‌شوند، باید راه اندازی این مسیر را یک پروژه مشترک منطقه‌ای تلقی کرده و زمینه‌های مالی لازم برای بهبود ترانزیت در این مسیر را فراهم نمایند. لازمه این امر، به کارگیری دیپلماسی اقتصادی فعال و پیگیر میان کشورهای منطقه جهت فعال نمودن ظرفیت‌های اقتصادی این مسیر است. اگر جمهوری اسلامی بتواند استراتژی تجاری خود را بر این مبنا طراحی و اجرا کند، این مسئله در بلند مدت موجب افزایش نفوذ اقتصادی ایران و تقویت جایگاه آن در تجارت جهانی خواهد شد.
  
  
• انعقاد تفاهم‌نامه‌های امنیتی نیز یکی دیگر از اقدامات لازم برای فعال نمودن این مسیر راهبردی است. یقیناً کشورهایی نظیر آمریکا، رژیم صهیونیستی و برخی از کشورهای مرتجع از ناامن بودن منطقه منتفع می‌گردند. با توجه به تهدیدهای امنیتی ایجاد شده از سوی گروه‌های تکفیری و کشورهای یاد شده در منطقه، ایجاد پیوندهای امنیتی حول محور این مسیر در تثبیت و تداوم ثبات و امنیت منطقه‌ای و جلوگیری از بازگشت ناامنی به منطقه مؤثر خواهد بود.

[۱] https://rahbordemoaser.ir/fa/news/23546

[۲] پایگاه خبری اسلام تایمز

[۳] سایت شبکه خبر

[۴] اینستاگرام