فرمول بهره‌برداری حداکثری از گنجی به نام مکران
پژوهشگر دفتر مطالعات دیپلماسی اقتصادی دانشگاه امام صادق(ع) طی یادداشتی در روزنامه «فرهیختگان» نوشت: یکی از مزیت‌های تجاری، اقتصادی و منطقه‌ای ایران، محوریت تجاری و ترانزیتی کالا، انرژی و حمل‌ونقل است.
جایگاه ترانزیتی جمهوری اسلامی ایران از جمله مسیر ترانزیتی اتصال کشورهای افغانستان، پاکستان، هند و چین از سمت شرق، تاجیکستان و آسیای مرکزی و روسیه از سمت شمال، کشورهای حاشیه خلیج‌فارس و اقیانوس هند و دریای عمان از سمت جنوب، کشورهای عراق و ترکیه و سوریه و لبنان و اروپا در سمت غرب نه‌تنها می‌تواند دسترسی ترانزیتی این کشورها را از زمین، دریا و هوا فراهم کند بلکه می‌تواند ایران را به پایگاه منطقه‌ای امن و بدون تنش و مشکل برای بسیاری از صنایع، شرکت‌های بین‌المللی و… تبدیل کند و همزمان با مزیت‌های بی‌چون‌وچرای اقتصادی و اشتغال‌زایی، امنیت کشور را تا حد زیادی افزایش دهد و نفوذ ایران در منطقه را بیش از پیش گسترش دهد.
فرصت‌های سرمایه‌گذاری مشترک از دیگر مزایای تکیه کشورهای منطقه بر مزیت‌های جغرافیایی منحصربه‌فرد ایران در حوزه حمل‌ونقل است که می‌تواند باز هم در همگرایی این کشورها با ایران بسیار موثر باشد.
براساس بند ۱۰ و بند ۱۲ سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، حمل‌ونقل و ترانزیت کالا به‌خصوص با کشورهای همسایه و استفاده از ظرفیت دیپلماسی اقتصادی در این زمینه، راهکارهایی هستند که می‌تواند به توسعه کشور و مقاوم کردن اقتصاد کشور کمک کند.
ترانزیت بین‌المللی بار از خاک ایران به‌دلیل ایجاد ارتباط بین منافع اقتصادی صاحبان کالا در کشورهای متعدد و امنیت ایران در کنار ایجاد اشتغال پایدار و افزایش درآمدهای غیرنفتی کشور علاوه‌بر اینکه باعث افزایش هزینه‌های تهدید و تحریم ایران می‌شود با کمک به بهبود ساختارهای اقتصادی کشور آسیب‌پذیری این بخش را در مقابل اقدامات خصمانه دشمن کاهش می‌دهد.
توسعه بخش‌های دریایی، هوایی، جاده‌ای و ریلی علاوه‌بر مزیت‌های یادشده می‌تواند به توسعه و ارتقای حمل‌ونقل داخلی نیز کمک شایانی کند. از آنجایی که هرکدام از این بخش‌ها نیازمند مباحث طولانی است از بیان آنها صرف‌نظر می‌شود و صرفا به اهمیت حمل‌ونقل دریایی پرداخته می‌شود.
اهمیت حمل‌ونقل دریایی وقتی مشخص می‌شود که بدانیم شهرهای مهم در مناطق مختلف جهان، در کنار دریاها بنا شده‌اند همانند نیویورک در آمریکا، بارسلون در اسپانیا و ونیز در ایتالیا. اما در ایران برخلاف مجاورت با دریا و سابقه طولانی‌مدت کشتیرانی، شهرهای بزرگ و مهم ایران در مناطق مرکزی بنا شده‌اند و به بنادر جنوبی و شمالی ایران که نقش کلیدی در اقتصاد کشور دارند به‌طور شایسته‌ای پرداخته نشده است و این بنادر نتوانسته‌اند نقش قابل توجهی در ترانزیت بین‌الملل داشته باشند. گردشگری دریایی در این مناطق می‌تواند علاوه‌بر اشتغال‌زایی و رفع مشکل بیکاری به توسعه و عمران این مناطق کمک کند. یکی از مناطقی که می‌تواند در توسعه حمل‌ونقل دریایی مورد توجه قرار بگیرد و از مزیت‌های فراوانی در این حوزه برای توسعه برخوردار است منطقه مکران است.
ظرفیت ترانزیتی منطقه مکران
منطقه مکران حدفاصل رأس‌الکوه در غرب جاسک تا لاس‌بلا در جنوب غربی ایالت بلوچستان پاکستان را شامل می‌شود. این سرزمین از موقعیت جغرافیایی ویژه‌ای برخوردار است و بنادر آن از دیرباز، جایگاه تجاری ممتازی داشته است که در طول تاریخ طمع بسیاری از پادشاهان را به خود جلب کرده است.
با نگاهی اجمالی به نقشه‌های حمل‌ونقل دریایی به‌خوبی مشخص می‌شود که سواحل دریای عمان و خلیج‌فارس از ظرفیت بالقوه‌ای برای ترانزیت کالا و خدمات برخوردار است. درصورت توجه به سواحل مکران در ناحیه شمال اقیانوس هند می‌توان از آن به‌عنوان یک پایگاه ترانزیتی به قلب آسیا و اروپا استفاده کرد. ایران بیشترین سواحل خلیج‌فارس را در اختیار دارد و سواحل مکران که ایران و پاکستان به‌طور مشترک از آن بهره‌مند هستند دروازه خلیج‌فارس به‌سوی آب‌های گرم محسوب می‌شود.
ترانزیت دریایی هم مقرون‌به‌صرفه‌تر از دیگر راه‌هاست و هم اینکه حجم و میزان انتقال کالا از این لحاظ بسیار بیشتر از دیگر موارد است. مهم‌ترین ویژگی منطقه مکران این است که در وسط سه تنگه مهم بین‌المللی هرمز، باب‌المندب و مالاکا قرار دارد که حدود یک‌سوم تجارت دنیا در آن صورت می‌گیرد. با توجه به نزدیکی ایران به قلب آسیا و از سوی دیگر ناامنی در دو کشور افغانستان و پاکستان بهترین مسیر ترانزیت کالا از طریق خاک ایران قرار دارد. توسعه مکران درآمد مناسبی را برای توسعه سواحل تفریحی و تجاری جنوبی ایران فراهم خواهد کرد.
به هر لحاظ بندر مکران یکی از پتانسیل‌های بسیار جالب توجه در این زمینه است. ظرفیتی که تا به امروز چندان به آن توجه نشده است و همین غفلت سبب شده تا بازارهای دیگری نظیر بنادر امارات به‌وجود آید و بنادر کشورهای دیگر بتوانند خود را جایگزین بنادر ایرانی کنند. موضوعی که بدون‌شک با استفاده از ظرفیت سواحل مکران و ایجاد بنادر پیشرفته می‌تواند به‌گونه‌ای جالب توجه ورق را به‌سمت ایران برگرداند و تزانزیت کالا را بهبود ببخشد.
سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در این منطقه می‌تواند عقب‌ماندگی‌های موجود را با سرعت بیشتری جبران کند. کشورهای آسیای مرکزی، هند و چین از جمله کشورهایی هستند که به این منطقه علاقه فراوانی دارند و همکاری با این کشورها در قالب قراردادهای دو یا چندجانبه می‌تواند نقش موثری در شکوفایی این منطقه داشته باشد.
با وجود مزایای متعددی که در ترانزیت دریایی وجود دارد اما موانع و مشکلاتی بر سر راه گسترش و توسعه این بخش وجود دارد که با اجرای راهکارهای زیر می‌توان این مشکلات را برطرف کرد.
مشکلات نرم‌افزاری ترانزیت دریایی
– وجود قوانین و مقررات موازی و دست و پاگیر و تشریفات اداری زائد، تاخیر فراوان در ترانزیت کالا از طریق ایران.
– تعدد سازمان‌ها و تصمیم‌گیرندگان در امر ترانزیت و اقدامات کنترلی مضاعف و دخالت در وظایف سازمان‌های مسئول دیگر بدون هماهنگی.
– عدم انطباق قوانین و مقررات حمل‌ونقل بین‌المللی و گمرکی کشور با عرف و قوانین بین‌المللی.
– عدم تعیین دقیق تعرفه‌های رقابتی و تعادل حمل‌ونقل به‌علت نوسانات قیمت و وجود تورم که باعث عدم‌ثبات قیمت‌های شرکت‌های حمل‌ونقل و صاحبان کالا می‌شود و قدرت رقابت را نسبت به سایر کشورهای منطقه کاهش می‌دهد.
– نگاه جزیره‌ای سازمان‌های ذی‌دخل در امر ترانزیت و فقدان یک نگرش مثبت و ترغیبی به‌جای نگرش تهدیدی در مورد ترانزیت.
– نبود مکانیسم یکپارچه تعیین نرخ عوارض و تعرفه‌های مربوط به ترانزیت کالا در بخش‌های مختلف حمل‌ونقل.
– نبود مکانیسم‌های لازم برای رقابتی کردن عوارض و تعرفه‌های خدمات بندری در مقایسه با بنادر رقیب در منطقه.
– نبود سامانه‌های اطلاعاتی یکپارچه جهت به اشتراک‌گذاری اطلاعات بارنامه و سایر اطلاعات حمل بار بین سازمان‌های ذی‌ربط.
– اتخاذ تصمیمات ناگهانی و بدون اطلاع قبلی، مثل بستن مرز یا موارد قرنطینه‌ای و ایجاد محدودیت در عبور کالا توسط کشورهای همسایه.
– کاهش خطوط کشتیرانی حامل محموله‌های تجاری به بنادر ایران به‌دلیل عدم‌پوشش بیمه‌ای بین‌المللی ناشی از وضع تحریم در برخی از بنادر کشور.
– مشکلات بانکی در انتقال پول در رویه ترانزیت توسط شرکت‌های حمل‌ونقل بین‌المللی.
مشکلات سخت‌افزاری ترانزیت دریایی
– عدم تکمیل زیرساخت‌های حمل‌ونقل به‌علت «زمان‌بر» شدن پروژه‌های عمرانی در ایران.
– عدم وجود راه‌های ارتباطی مناسب ترانزیتی در راستای اقتصادی شدن یک مسیر و کاهش زمان و هزینه‌ها و سنتی بودن شیوه حمل و کمبود اطلاعات در زمینه حمل بار.
– عدم توسعه حمل‌ونقل ترانزیتی ریلی به‌ویژه در پس‌کرانه‌های بنادر تجاری و متناسب نبودن آن با کشورهای همسایه و فقدان تجهیزات پیشرفته برای حمل و تخلیه و بارگیری کانتینرها.
– عدم توسعه و تجهیز بنادر حمل‌ونقل دریایی و فرسوده بودن ناوگان دریایی و عدم تمایل و توان پایین بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری در توسعه زیرساخت‌های بنادر.
– عدم وجود مناطق لجستیک به‌منظور پشتیبانی مناسب جهت انتقال و توزیع محمولات ترانزیتی به‌عنوان هاب منطقه‌ای.
راهکارهای توسعه ترانزیت دریایی
– سیاستگذاری و گسترش همکاری‌های ترانزیتی منطقه‌ای با سایر کشورها و سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی از طریق تنظیم موافقتنامه‌ها و تفاهم‌های حمل‌ونقلی و همسان‌سازی مقررات ترانزیت.
– آزادسازی و رقابتی کردن تعرفه‌های ترانزیتی با کشورهای منطقه.
– ایجاد هماهنگی بین سازمان‌های ذی‌ربط در امر ترانزیت و ایجاد سیستم یکپارچه تبادل الکترونیکی و اطلاعات گمرک و ارائه خدمات به‌صورت شبانه‌روزی در پایانه‌های بنادر کشور.
– توسعه و تجهیز بنادر تجاری کشور به‌ویژه تجهیزات کانتینری و اصلاح شیوه‌های مدیریت و بهره‌برداری از آنها، توسعه خطوط ریلی و اتصال ریلی از بنادر ترانزیتی کشور به خطوط راه‌آهن کشورهای هدف.
– ارائه تسهیلات و تشویق‌های مناسب جهت جذب سرمایه‌گذاران بخش خصوصی داخلی و خارجی جهت توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل و ترانزیت.
– تقویت و توسعه حمل‌ونقل ترکیبی در تجارت ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی.
– ارائه تسهیلات به شرکت‌های حمل‌ونقل بین‌المللی با مالکیت ایرانی در جهت نوسازی ناوگان ترانزیتی.
– شفاف‌سازی و تجمیع قوانین و مصوبات مرتبط با حمل‌ونقل و ترانزیت به‌منظور کاهش هزینه‌ها.
– همکاری و تعامل بیش‌ازپیش سازمان‌ها با گمرک جمهوری اسلامی ایران در مدیریت واحد مرزی.
سخن آخر
صنعت حمل‌ونقل جایگاه ویژه‌ای در اقتصاد کشورها دارد به‌گونه‌ای که می‌توان آن را موتور اقتصادی هر کشور دانست. در بین بخش‌های مختلف حمل‌ونقل و ترانزیت کالا، بخش دریایی با توجه به صرفه اقتصادی و حجم بار بیشتر از اهمیت بیشتری برخوردار است.
با گذشت زمان و پیشرفت تکنولوژی‌های روز، زمان آن رسیده است که دیدگاه جدید و نوآورانه‌ای نسبت به صنعت حمل‌ونقل دریایی داشته باشیم و از موقعیت ژئوپلیتیکی ایران بهترین استفاده ممکن را در ترانزیت و حمل‌ونقل دریایی کالاها داشته باشیم تا علاوه‌بر درآمدزایی برای کشور به مقاوم کردن کشور در برابر تهدیدات و تحریم‌ها کمک کرده باشیم.
استفاده از ظرفیت دیپلماسی اقتصادی یکی از مهم‌ترین راهکارهایی است که می‌توان برای برطرف کردن این مشکلات استفاده کرد و از ظرفیت‌های خارجی برای سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های حمل‌ونقل دریایی کشور بهره برد.
سواحل مکران با توجه به پتانسیل بالا و موقعیت و شرایط خاص، از اهمیت ویژه‌ای در ترانزیت دریایی برخوردار است لذا شایسته است به این سواحل بیش‌ازپیش توجه شود و از تمام امکانات موجود برای توسعه هرچه سریع‌تر این سواحل استفاده شود چراکه تعلل باعث خواهد شد بندر گوادر پاکستان گوی سبقت را از ایران برباید همان‌گونه که در گذشته، بندر دبی امارات فرصت پیشرفت را از بنادر ایران ربوده بود.