بررسی خلاصه روند روابط اقتصادی ایران و روسیه با روش تحلیل تاریخی

ایمان صمدی نیا ، پژوهشگر دفتر مطالعات دیپلماسی اقتصادی /

پرتقالی ها پس از پیدا کردن راه دریایی هند در تمام اقیانوس هند و خلیج فارس پایگاه تجاری بنا کرده و تجارت شرق را منحصر به خود نمودند . روس ها که ناظر به استفاده های سرشار این دولت بودند به فکر استفاده از منابع تجاری ایران افتاده و باب مراودات را با همسایه خود گشودند .

روابط رسمی ایران و روسیه در سال ۱۵۹۲ میلادی ، هنگامی که اولین سفیر ایران از کاخ کرملین مسکو ، محل اقامت تزار ها بازدید کرد ، آغاز شد. این زمان مقارن با سلطنت فئودور ایئانویچ ، آخرین تزار از دودمان روریک های روسیه و شاه عباس اول از سلسله ی صفویه ی ایران بود . اما با توجه به منابع مکتوب ، به مدت ها قبل از این ، یعنی قرن دهم و و هنگام حکومت روس کیف باز می گردد.

پادشاهان صفوی با حمله ی عثمانی به خاک ایران به دنبال اتحاد با روسیه علیه آن کشور بودند و در مقابل کمک روسیه واگذاری دربند و باکو را به روس ها پیشنهاد می دهند . از طرف دیگر ، ترکان عثمانی به دلیل اتحاد با خان کریمه و با خیال تصرف نقاطی از روسیه به این کشور تاخت و تاز می کردند. پس می توان گفت دولت عثمانی اولین عامل اتحاد دو کشور گردید. عامل دیگر پاپ و دولت های اروپایی بودند که به دلیل درگیری با عثمانی تلاش می نمودند با تحریک ایران وروسیه ، این دو کشور را درگیر جنگ با ترکان نمایند ، اما مسائل گوناگون از جمله درگیری با مشکلات داخلی جنگ های خارجی اجازه نداد این دولت آلت دست دول اروپایی گردند. مخصوصا بعد ها مسئله ی گرجستان باعث جنگ های طولانی میان دو کشور شد. در مورد هندوستان نیز مغولهای مشهور هند ، متحدان ایران بر ضد خان بخارا بودند و روسیه نیز که با هند ارتباط دیپلماسی نداشت ، تلاش می کرد از طریق ایران با آن دولت ارتباط برقرار کند . در کنار موضوعات سیاسی مراوادات تجاری نیز میان دو کشور ادامه داشت .

عامل اصلی شروع جنگ بین ایران و روسیه ، در زمان پادشاهی قاجار ، قصد روسیه برای دستیابی به آبهای آزاد و بهانه آن مسئله گرجستان بود . پس از کشته شدن آغا محمدخان در حمله ی دوم به گرجستان و روی کار آمدن فتحعلی شاه در ایران ، کشور ما دچار تحولی غریب شد. چرخش های متوالی در سیاست دول اروپایی و تاثیر آن در ایران ، بی توجهی شاهان قاجار به اوضاع جهان که به سرعت در جال تجول بود ، نبودن افراد کاردان در راس امور و … باعث گردید ایران در بحران ها دچار سردرگمی شده ودر نهایت با امید واهی به کمک های دولتین انگلیس و فرانسه در برابر روسیه شکست خورده و بخش اعظم مناطق شمالی خود را طی دو دوره جنگ های طولانی به همسایه ی خود واگذار کند . مناسبات دو کشور پس از عهدنامه ی ترکمن چای تغییر کرد. روسیه با پایان دادن نفوذ نظامی از سیاست خصومت آمیز دست برداشت و سعی نمود از امتیازاتی که در نتیجه ی دو عهدنامه ی گلستان و ترکمن چای کسب نموده بود ، برای رسیدن به مقاصد خود استفاده کند و ایران تحت قیمومیت در آورد. به همین دلیل با راه سازی ، احداث راه آهن و ایجاد تشکیلات صنعتی در ایران بهره برداری از این سرزمین را آغاز کرد. روسیه از قسمت تجاری عهدنامه بیشترین استفاده را نمود و شروع به ساخت تاسیسات تجارتی کرد تا بتواند مواد خام مورد احتیاج کارخانجاتش را وارد کند و در عین حال محصولات صنعتی خود را در بازار ایران به فروش برساند. بدین ترتیب ، روسیه توانست تجارت ایران را به استحضار خود در آورد . برای رسیدن به این اهداف ، روسیه حتی موضوع قتل گریبایدوف را در ایران نادیده گرفت. .به تدریج و با توسعه ی روابط تجاری ایران و روسیه دست سایر کشور های اروپایی از بازار های ایران کوتاه شد. واردات روسیه از ایران شامل پنبه ، برنج ، ابریشم ، میوه جات ، پشم ، پوست ، ماهی و خاویار ، دارو ، حیوانات زنده و … بود. در مقابل روسیه به ایران قند ، پارچه های نخی ، شیشه ، چینی آلات و کریستال ، کبریت ، چای و آهن آلات و … صادر می کردو شهرهای بزرکی همچون مشهد ، تبریز و تهران به مراکز عمده ی تجارتی روسها بدل گردیده بودند . عوامل زیر در پیشرفت روابط تجاری دو کشور دخالت داشت :

1. نزدیکی و همسایگی با ایراناز طرف قفقاز و دریای خزر
2. سرویس های مرتب کشتی رانی در بحر خزر شهرهای بزرگ را با روسیه مرتبط می نمود
3. ممانعت دولت روسیه از عبور مال التجاره ی کشورهای دیگر به مقصد ایران و جلوگیری از ترانزیت کالاهای ایران از مسیر قفقاز به مقاصد غیر از روسیه
4. تجارت دو کشور تقریبا پایاپای بود .روسیه  اکثر مواد خام و تولیدات کشاورزی ایران احتیاج داشت و در عوض کالاهای مورد نیاز ایران را تامین می کرد ، در صورتی که کشورهای دیگر بیشتر به دنبال بازار فروش در ایران بودند .

گسترش روابط تجاری دو کشور همسایه حسادت رقیب روسیه ، یعنی انگلیس را برانگیخت و آنها نمی توانستند در نزدیکی مرزهای هندوستان دولت قدرتمندی را مشهاد کنند ، مسئله ی هرات و جدایی افعانستان را از ایران ایجاد کردند. هنگام شروع جنگ جهانی اول حدود ۷۰۰۰ سرباز روسی در ایران حضور داشتند . این تعداد در اواخر سال ۱۹۱۴ میلادی به ۷۰۰۰۰ نفر رسیده بود که صفحات شمال وشمال غربی ایران را به طور کامل در اشغال خود داشتند . جنگ عثمانی و روسیه در خاک ایران سالها ادامه داشت و خسارات عمده ای به شهرهای کشورما وارد کرد. در نهایت نیرو های روسی در اواخر بهار ۱۹۱۸ ایران تخلیه کردند.

پس از انقلاب اکتبر روسیه ، ایران اولین کشوری بود که حکومت جدید بلشویکی را به رسمیت شناخت . روسیه هم رسما الغای قراردادهای ۱۹۰۷ و ۱۹۱۵ و امتیازات ناشی از آن را اعلام کرد . در این زمان نخست وزیر ایران وثوق الدوله عاقد قرارداد ۱۹۱۹ که به طرفداری از انگلیس معروف بود ، حاضر به برقراری روابط با روسیه و پذیرش کالو میتسوف سفیر رسمی آن دولت نشد و در جهت تقویت نیروهای ضدانقلاب روسیه تلاش نمود .سفیر مذکور در نهایت به دست همین نیروها اسیر و تیرباران گردید . دولت بلشویکی به عنوان اعتراض ، سفارت ایران را در مسکو تعطیل کرده و عملا روابط دو کشور قطع شد.

پس از این که رضاخان به ریاست موقت ممکلت انتخاب شد ، روسیه دومین کشوری بود که به فاصله ی یک روز پس از انگلستان حکومت او را به رسمیت شناخت . رضا خان برای غلبه بر رکود اقتصادی کشور ، تلاش کرد مناسبات تجاری را با روسیه احیا کند. در همین رابطه ، شرکت های متعدد مالی -تجاری به وجود آمد. همچنین یک قرارداد بازرگانی به سال ۱۹۲۴ در تهران به امضا رسید. رضا شاه که قرار بود مجری سیاست های نو استعماری انگلیس در ایران باشد برای مخفی نمودن چهره ی اصلی خود اقدامات مختلفی انجام داد که از جمله ی آنها می توان ایجاد و توسعه ی روابط با شوروی را نام برد که کاملا زیر نظر انگلستان انجام می شد. انگلیسی ها با نفوذ در سفارت روسیه در تهران رضا خان را چهره ای ضد انگلیسی و طرفدار اصلاحات معرفی نمودند ، به گونه ای که او کاملا مورد تایید حاکمان مسکو قرار گرفت . بعدها هنگامی که چهره ی واقعی رضا شاه برای کرملین نشینان آشکار گشت سفیر خود شومیاتسکی را فرا خوانده و او را در مسکو اعدام نمودند .توسعه ی روابط در زمینه ی بازرگانی بسیار چشمگیر بود . به طور مثال در سالهای ۱۹۲۶-۱۹۲۵ مبادله ی تجاری دو کشور به ۴۹۲.۹ میلیون روبل در مقابل ۲۸.۸ میلیون روبل ۱۹۲۰-۱۹۲۱ رسید. هم چنین رضا شاه برای تقویت نیروی نظامی از کمک های شوروی بهره مند شد و تقاضای خرید سه فروند هواپیمای نظامی به آن کشور داد. البته در همین سالها مشکل اختلافات مرزی بر روابط دو کشور سایه افکنده بود.

روسها به خیال اختلافات رضا شاه و سیدضیاء و تلاش وی برای خلع قاجاریه از سلطنت ، روابط انگلیس را با او تیره ساخته در مواقع مختلف از او حمایت می کردند. خود رضا خان نیز در اولین سالهای پادشاهی روابط بسیار دوستانه ای با روس ها داشت. افشای روابط تیمورتاش وزیر رضاخان با شوروی ، کشف فعالیت یک شبکه ی کمونیستی در ایران موسوم به گروه ۵۳ نفر و ورود ایران به پیمان سعد آباد در سال ۱۹۳۷ که ایران را یکی از حلقه های زنجیر سیاست انگلیس در آورد ،افشای واگذاری امتیاز نفت شمال به روسیه ،  ضربات مهلکی را به روابط ایران و روسیه وارد کرد.

پس از شروع حرکت های اسلامی و در طول سال ۱۹۷۸ روسها همانند غربی ها بهت زده و نگران رنگ مذهبی و پیامدهای انقلاب بودند و تا زمان سقوط قطعی شاه از تایید انقلاب خودداری نمودند . اخطار برژنف به آمریکا در مورد عدم مداخله در امور ایران که به تاریخ ۱۹ نوامبر ۱۹۷۸ (۲۸ آبان ۵۷) منتشر شد. اولین حرکت در جهت تایید انقلاب و نقطه ی عطفی در سیاست شوروی نسبت به ایران بود. در کنار آن اعضای حزب توده برای بهره گیری از دستاورد های انقلاب عازم ایران شدند و با فعالیت های آزادانه به نفوذ در سازمان های دولتی و نهاد های انقلاب پرداختند. در طول سالهای جنگ ایران و عراق ، به دلیل حمایت های تسلیحاتی شوروی از عراق روابط ایران و شوروی به سردی گرایید. ولی در سالهای پس از جنگ ، شوروی تلاش نمود با استفاده از اختلافات ایران و آمریکا مناسبات دوستانه با ایران را تجدید کند که نسبتا موفق هم بود . پیام بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران به گورباچف نقطه ی عطفی در روابط بین دو کشور محسوب می شود.

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی ، دولت ایران موقعیت بسیار خوبی برای برقراری روابط دوستانه و متعادل با جمهوری های مسلمان نشین آسیای میانه و قفقاز داشت که متاسفانه به دلیل عدم برنامه ریزی مناسل و به موقع آن را از دست داد و جز در مواردی محدود نتوانست از فرصت های به وجود آمده بهره برداری مناسب نماید و کشورهایی جون آمریکا ، ترکیه و حتی اسرائیل جای ایران را پر نمودند .

در ابتدای دوران پس از فروپاشی به دلیل گرایشات غربی مسئولان سیاست خارجی روسیه و فقدان دیپلماسی مقتدر در طرف ایران مناسبات خوبی برقرار نشد. لیکن اهمیت روابط دو کشور در مقطعی که ایران از طرف آمریکا و دیگر کشورهای قدرتمند تحت فشار بود باعث گردید ایران فعال تر با موضوع مناسبات با روسیه برخورد نماید و در موضوع طرف روسی نیز با انتخاب شرق شناس و رئیس سابق انستیتوی شرق شناسی فرهنگستان علوم ( یوگنی پریماکوف ) نیز تغییراتی حاصل و کلا نگاه به شرق جایگزین سیاست های غربگرایانه سابق شد.

آینده روابط دوکشور :

زمینه های مشترک همکاری

مهم ترین عامل نزدیکی های دو کشور و علائق مشترک در طول تاریخ مناسبات تجاری بوده است که در حال و آینده نیز می تواند در روابط دو کشور نقشی تعیین کننده داشته باشد. این سنت طولانی همکاری تاریخی دو کشور به عوامل چندی نظیر نزدیکی  جغرافیایی ، سهل الوصول بودن راه های ارتباطی ( به ویژه دریایی ) ، وجود منافع مشترک بلند مدت در زمینه ی امور انسانی ، اقتصاد ، سیاست ، حفاظت از محیط زیست و … بستگی داشته است.

۲- تشابه سرنوشت تاریخی دو کشور ایران و روسیه در مقاطع مهمی از تاریخ در حال دفاع از خویش در مقابل دشمنان خارجی بوده اند. در گذشته مغول ها و امروز غرب وآمریکا به هر دو کشور هجوم داشته و دارند و هر دو به دنبال دفاع از سرزمین و فرهنگ خود در مقابل بیگانگان هستند و دشمنان مشترک آن دو را به هم نزدیک نموده و می نماید.

۳-تمایل و تلاش روسیه برای ایجاد جهان چند قطبی نیاز به همکاری با ایران را برای آن کشور ضروری می نماید .

• مسائل دریای خزر از جمله علائق دو کشور می باشد . دریاچه ای که روزگاری بین دو کشور ایران و روسیه مشترک بود و اکنون چند کشور پیرامون آن تشکیل شده اند ، اما هنوز روسیه و ایران بزرگترین و مهم ترین  و موثرترین کشورهای پیرامون دریا می باشند و این درجالی است که آمریکا تلاش می کند نقش این دو را محدود کند.
• تشابه مذهب دو کشور ، در روسیه ارتدوکس حاکم است که نزدیک ترین مذهب به مسیحیت اولیه می باشدو در ایران تشیع نقش اصلی را بازی می کند که نزدیکی فرقه به اسلام اصیل می باشد.
• کشور هایی که پس از فروپاشی در مناطق آسیای میانه و قفقاز به وجود آمدند آشکارا به غرب گرایش دارند و تمایل خود را به عضویت در ناتو اعلام کرده اند . از آن جا که این موضوع برای هر دو کشور خطرناک می باشد ، به نظر می رسد امنیت دو کشور در گرو همکاری مشترک در این مناطق است.
• آمریکا ، اسرائیل و ترکیه تلاش های فراوان برای به هم ریختن اوضاع ایران و روسیه و تبلیغات منفی برای دورکردن دو کشور از یکدیگر دارند .
• مردم دو کشور یکدیگر را به خوبی نمی شناسند و این امر در مورد سیاست مداران ینز مصداق دارد. نمایند ه ی وزارت آموزش روسیه زمانی گفته بود : « در ایران فیزیک براساس قرآن تدریس می شود. » این عدم شناخت می تواند مانعی برای گسترش مناسبات باشد. در طرف ایران ، تبلیغات منفی که از طرف غرب گرایان در مورد روسیه می شود در این موضوع بی تاثیر نیست.

برگرفته از مقاله ی دکتر محمد تقی مختاری ،« تاریخچه ی روابط ایران و روسیه »