محسن شرافتی نیا / پژوهشگر دفتر مطالعات دیپلماسی اقتصادی
چند وقتی‌است زمزمه‌هایی درباره انعقاد توافقی‌جدید بین ایران و اروپا با نام اینستکس به‌گوش می‌رسد.این توافق آنقدر برای دیپلمات‌های کشورمان مایه دلگرمی‌است که محمدجوادظریف( وزیرامورخارجه کشور) درواکنش به سوالات خبرنگاران مبنی برعملیاتی شدن اینستکس گفت: ایران از اینستکس (ساز و کار ویژه مالی اروپا و ایران) که به عنوان یک گام اول، هرچند دیرهنگام در مسیر اجرای تعهدات تروئیکای اروپایی برای نجات برجام از طریق تضمین منافع ایرانیان پس از بازگشت تحریم‌های غیرقانونی آمریکا به شمار می‌رود، استقبال می‌کند.
اینستکس(ابزار پشتیبانی مبادلات تجاری)
اینستکس یا INSTEX مخفف عبارت Instrument in Support of Trade Exchanges به معنای «ابزار پشتیبانی مبادلات تجاری» است. پس از خروج آمریکا از برجام، اروپایی‌ها مکررا اظهار کردند که قصد حمایت از برجام را داشته و تمام تلاش خود را در به حداقل رساندن آثار تحریم‌های آمریکا علیه ایران خواهند کرد. حال پس از گذشت ماه‌ها و دادن وعده‌های تکراری در راه‌اندازی ساز و کار مالی اروپایی (spv) با ایران برای ادامه مبادلات تجاری، نهایتا در روز پنجشنبه ۱۱ بهمن ماه، این کانال مالی با نام اینستکس در فرانسه ثبت و مدیریت آن را “پر شیفر” آلمانی با سابقه طولانی مدیریت در کامرز بانک بر عهده گرفت.
اینستکس در پاریس و در چارچوب قوانین فرانسه ثبت شده است. غیر از فرانسه، آلمان و انگلیس نیز سهامداران اصلی آن هستند اما دیگر کشورهای اروپایی و کشورهای جهان از جمله چین و روسیه نیز می‌توانند وارد آن شوند. سرمایه اولیه این شرکت ۳ هزار یورو است که از سوی وزارت اقتصاد فرانسه تأمین شده است.
در این ساز و کار مبادلات با یورو انجام خواهد شد؛ اما نکته قابل تامل اینجاست که در این ساز و کار قرار نیست ایران پولی دریافت کند، بلکه نفت را به کشورهای اروپایی می‌دهد و در مقابل از آنها اقلام مورد نیاز خود را دریافت می‌کند!
از سوی دیگر گفته می‌شود اینستکس دو شعبه در ایران و اروپا خواهد داشت و قرار است به عنوان یک نهاد واسط برای تسویه حساب شرکت‌های بدهکار و بستانکار در دو طرف عمل کند!
اقلام مبادله شده در اینستکس
اقلامی که قرار است درفازاول اینستکس با ایران مبادله شود:
۱.انواع محصولات کشاورزی مانند سویا و ذرت
۲. انواع محصولات غذایی
۳.میوه و سبزیجات
۴.سموم کشاورزی، کود و بذر‌های گیاهی
۵.غذای دام شامل کنجاله و علوفه
۶. شیرخشک و مواد اولیه
۷.مواد اولیه دارویی
۸. انواع دارو‌های عمومی و دارو‌های بیماری‌های خاص
۹. انواع تجهیزات پزشکی و بیمارستانی
۱۰.دستگاه‌ها و وسایل پیشرفته جراحی و اتاق عمل
۱۱.تجهیزات پیشرفته پزشکی مانند دستگاه‌های رادیو تراپی و پرتو درمانی جهت مقابله با سرطان
۱۲. انواع واکسن‌های انسانی و دامی و….
حال سوالی که مطرح می شوداین است که اینستکس یک مبادله تهاتری نفت با اقلامی همچون غذا ودارو است؟در پاسخ باید گفت اینستکس یک کانال مالی است که ازطریق این کانال خریدوفروش انجام می‌شود و ارتباطی با مبادلات تهاتری نداردچون ضمن این کانال مبادلات انجام می‌شود.
:instex وfatf رابطه
شاید یکی از مهم ترین مسائل اینستکس را بتوان در شرطی جستجو کرد که برای ایران تعیین شده است. سه کشور اروپایی با صراحت و البته گستاخی از ایران خواسته اند فوراً تمام دستورات FATF را اجرایی کند. حال آنکه اجرای این دستورات یعنی خودتحریمی و بستن راه دور زدن تحریم ها. این در حالی است که دستگاه دیپلماسی کشور پیش از این مدعی بود اروپایی ها راه اندازی کانال مالی را مشروط به تصویب FATF نکرده اند. در واقع اروپا وعده ای نسیه به ایران داده و امتیازی نقد طلب می کند.
رابطه برجام واینستکس:
ایران در سال ۲۰۱۵ و در قالب توافقنامه هسته‌ای وین (برجام) پذیرفت که بخشی از فعالیت‌های هسته‌ای خود را متوقف کند و طرف دیگر مذاکرات یعنی کشورهای موسوم به ۱+۵ (شامل ۵ عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد+آلمان) نیز قبول کردند که در مقابل این اقدام ایران، تحریم‌های وضع‌شده علیه این کشور را بخشی را لغو وبخشی‌را تعلیق‌کنند.
انگیزه دیپلمات های مذاکره‌کننده برای پذیرش برجام این بود که لغو تحریم‌ها می‌توانست به تقویت اقتصادایران کمک کند؛ اما اکنون بازگشت تحریم‌های یکجانبه آمریکا باعث شده است که بسیاری از شرکت‌های عملاً نتوانند به تجارت با ایران ادامه دهند و در نتیجه دولت ایران دیگر به اندازه قبل برای ماندن در برجام انگیزه نداشته باشد.
بسیاری از سیاستمداران درکشورهای غربی معتقدند برجام باید به‌کلی لغو شود اما رهبران اروپایی با توجه به برداشت مثبت خود از برجام همچنان برای حفظ آن تلاش می‌کنند و امیدوارند که سازوکار ویژه مالی آنها (instex)بتواند برجام را تا زمانی که در آمریکا یک دولت معتدل‌تر و مایل به گفتگو با ایران به قدرت برسد، حفظ کند.
جمع‌بندی
برداشتی‌که ازاین پیشنهاد جدید اروپا با نام جدید اینستکس می‌شودکه شاید درمتن بسیار جذاب وفریبنده باشد اما باید ببینیم در اجرای آن حقه‌ای درکارنباشدوباتوجه به سابقه درخشان غربی‌ها دربدعهدی باید این رابپذیریم اروپاییان نه تنها قابل اعتمادنیستند بلکه باید دیپلمات‌های مذاکره‌کننده کشورمان حواسشان باشد باریسمان پوسیده اروپایی ها به چاه نروند.
اینستکس درصورتی می تواند توافقی رضایت بخش باشد که هیچ وابستگی به توافقات دیگرهمچون برجام وfatf نداشته باشدوچرخه‌اینستکس دقیق وهمزمان شکل بگیرد وتنها ما نباشیم که به تعهدات خود عمل می کنیم.
درپایان بایداین‌رابگویم که بخش زیادی ازگرفتاری‌های ما ناشی ازعوامل داخلی همچون بی‌کفایتی مدیران،تحریم کالای ایرانی توسط مردم و…است.باسازوکار اروپایی چاره نمی‌شود،بلکه کشورنیازمندتصمیم‌های استراتیژیک است.