ایران و راه ابریشم مدرن

چکیده

راه ابریشم سبقه عمیق در تجارت و فرهنگ کشورهای آسیایی، به ویژه چین داشته است. در دنیای مدرن امروز چین به دنبال استفاده از ریشه های عمیق این ایده کهن برای تجلی خواست های نوین خود می باشد. لذا طرح راه ابریشم قرن حاضر را مطرح نموده است. چنین ایده ای نه تنها می تواند گسترش تجارت کشور چین و حتی کشورهای مسیر راه ابریشم را تضمیم نماید، بلکه امکان گسترش حضور سیاسی چین را به عنوان یک قدرت برتر منطقه فراهم می نماید. مقاله حاضر با بررسی تاریخی ایده راه ابریشم و ارتباط ایران و چین، به بیان نیازهای زیر ساخت ایده راه ابریشم پرداخته و نتایج اجرای طرح صدرالاشاره را مطرح می نماید.

کلمات کلیدی: راه ابریشم، دیپلماسی اقتصادی، روابط بین الملل

مقدمه

آنچه در حال حاضر با عنوان جاده ابریشم قرن بیست و یکم با آن روبرو هستیم از سخنرانی نخست وزیر چین در سال ۲۰۱۳ در قزاقستان است. جاده ابریشم در ابتدا طرحی با هدف ترویج روابط دو جانبه چین و همسایگان خود بود. با این حال، این ابتکار از آن زمان به بعد مرزهای منطقه ای را طی کرده و به یک پروژه جهانی تبدیل شده است. در این مقاله کمربند اقتصادی جاده ابریشم با توجه به روابط چین و ایران بررسی شده است. این طرح آغاز به کار پروژه جاده ابریشم را مورد بررسی قرار می دهد و به بررسی اقتصادی سیاسی آن از طریق بررسی مسیرهای احتمالی کمربند از ایران، جایگاه های تجاری و سرمایه گذاری این طرح و همچنین زمینه سیاسی آن را مورد بررسی قرار می دهد. 

در این مقاله از مفهوم جاده مدرن ابریشم به عنوان نمونه ای از سیاست خارجی چین در پی جهانی سازی استفاده شده است. در حال حاضر محققان با یک رویکرد سیاسی – اقتصادی جاده ابریشم جدید روبرو می باشند. با توجه به ساختار فعلی چین که ایده حاکمیت جهانی را در خود جای می دهد،به نظر می رسد که پروژه جاده ابریشم مدرن یکی از اشکال تحقق آن است. مفهوم جاده ابریشم جدید (به همراه اتحادیه اوراسیا) نشانگر یک نقطه عطف در توسعه چین است و اثبات می کند که در حال حاضر یک قدرت با مسئولیت پذیری جهانی است (Värk، ۲۰۱۵).

حتی با در نظر گرفتن این امر که حمل و نقل از طریق زمین به میزان قابل توجهی گرانتر از حمل و نقل از طریق دریا می تواند باشد، جاده جدید ابریشم ممکن است مزایای قابل توجهی داشته باشد و تنوع حمل و نقل و کاهش وابستگی به حمل دریایی در مواردی می تواند مفید واقع شود. گفتگوهای دیپلماتیک منطقه ای حال حاضر این نشان دهنده آن است که هدف از جاده ابریشم مدرن اساساً کشف راهکار مطلق اقتصادی نیست بلکه کمک به برقراری نظم جهانی جدید و چند قطبی است. این واقعیت که جاده ابریشم مدرن علی رغم طرح تاریخی یک مفهوم عرضه محور است بر استدلال نظم جدید جهانی تأکید می کند.

پس از تحلیل و توصیف اولیه کمربند اقتصادی جاده ابریشم به عنوان ابزاری برای سیاست خارجی چین، این مقاله به بررسی نقش ایران در این مقوله خ.اهد پرداخت و به تشریح چگونگی تأثیرگذاری ایران به عنوان یک قدرت منطقه ای و جهانی از تجدید جاده ابریشم بحث خواهد نمود.

ایده راه ابریشم

آقای شی جینپینگ با سخنرانی در دانشگاه نظربایف قزاقستان با عنوان “ترویج دوستی ملت ها و ایجاد آینده ای بهتر” سخنرانی نمود و در طی آن سیاست خارجی چین در قبال همسایگان خود را تشریح کرد (وزارت امور خارجه جمهوری خلق چین ، ۲۰۱۳). وی از همکاری های منطقه ای با کشورهای آسیای میانه که حول موضوعات منطقه ای می چرخید، پرده برداشت. این موارد شامل ارتباطات، تسهیل تجارت، تقویت گردش پولی و تقویت مبادلات بین مردم بود. در اصل، این عناصر تکمیل کننده پیوند اقتصادی تنگ تری بین اقتصادهای منطقه ایجاد می کنند. دو روش برای دستیابی به موارد فوق از ۲ طریق مطرح گردید که شامل کمربند اقتصادی جاده ابریشم و جاده دریایی ابریشم بودند.

کمربند می توانند یک منطقه همکاری اقتصادی ایجاد کنند که از اقیانوس آرام غربی تا دریای بالتیک امتداد یابد (مرکز اطلاعات بازرگانی فونگ ، ۲۰۱۵ ، ص ۳). راه آهن کمربندی مسیرهای پیشنهادی مختلفی دارد اما بطور کلی از ساحل چین به سمت غرب، از طریق استان سین کیانگ چین، از طریق کشورهای آسیای میانه هدایت می شود و به مقصد اروپای شرقی با مقصد دریای بالتیک ادامه خواهد داشت. جاده دریایی ابریشم نیز یک مسیر تجارت دریایی به اروپا است که کمربند را تکمیل می کند، اما همسایگان آسیای جنوب شرقی چین و کشورهای ساحلی اقیانوس هند را شامل می شود. این دو کمربند دریایی و زمینی نه تنها چین را بدون قید و شرط به مدار تجارت اروپا و آسیا گره می زنند، بلکه این کشور را به کشوری ارتقا می دهند که خواسته های جهانی خود را اعمال می نماید.

قبل از انتشار جزئیات کمربند اقتصادی جاده ابریشم، باید عناصر زیر از وضعیت فعلی را برجسته کنید. اول، این پیشنهاد در ابتدا برای تقویت روابط بین چین و همسایگان آن بود. دوم، این پیشنهاد به شکل فعلی خود نهایی نگردید است، کمربند یک مفهوم جامع بوده که براساس آن، بسیاری از پروژه های مرتبط با همسو خواهند گردید (ونگلی ، ۲۰۱۵ ، ص ۲۱). به صراحت می توان گفت، هیچ نقشه ای از مسیرها و مراکز تجاری در نظر گرفته شده در حال حاضر وجود ندارد و همچنین مجموعه ای جامع از توافق های بین المللی که در راستای جاده ابریشم باشد در حال حاضر موجود نیست. در حال حاضر آنچه موجود است یک مفهوم سیال بوده که شامل بسیاری از کشورها و چندین مسیر بالقوه است که تحت برچسب “یک کمربند، یک جاده” (One Belt, One Road) OBOR همگرا هستند. سوم، این ایده ای صرفاً اقتصادی و تجاری نیست و در واقع، در آینده این موضوع ابتکاری در زمینه های اجتماعی ، فرهنگی و امنیتی نیز خواهد داشت. در آخر، اولین مرحله از این ایده چینی بر ایجاد شبکه زیرساختی تمرکز دارد که بعداً شکوفا می شود تا به مسیری از کشتی ها و کالاها تبدیل شود. به همین دلیل سرمایه گذاری و توسعه زیرساخت های چینی در حال حاضر اولویت دارد.

روابط ایران و چین در راه ابریشم

برای توضیح عوامل مؤثر در همکاری ایران و چین  لازم است به گذشته نگاه شود و درباره وضعیت ایده راه ابریشم در چارچوب روابط دو کشور بحث و گفتگو گردد. روابط ایران و چین از سابقه بسیاری برخورداد بوده و تا جهان معاصر ادامه داشته است. هر دو کشور ارث قدیمی ترین تمدن های جهان هستند و از زمان های قدیم با یکدیگر در تعامل تجاری بوده اند و نماد اصلی این پیوندهای تاریخی جاده ابریشم باستانی است. با این حال روابط رسمی بین دو کشور در دوران مدرن در سال ۱۹۷۱ برقرار گردیده است. در جهان مدرن، روابط دو کشور تحت تأثیر چندین عامل اساسی شکل گرفته است که از جمله آنها می توان به تحریم های بین المللی علیه ایران اشاره کرد. بحران برنامه هسته ای این کشور و فشار استراتژیک ایالات متحده برای محدود کردن روابط ایران و چین در دهه گذشته به عنوان عوامل منفی عمل کرده است (شریعتی نیا ، ۲۰۱۲). با این وجود، از آنجا که ایران و قدرتهای بزرگ به توافق درباره موضوع هسته ای رسیده اند تحت نام برنامه جامع اقدام مشترک (JCPOA)، فشار ایالات متحده بر روابط تهران و پکن کاهش یافت و نیازها و اولویت های مشترک دو کشور نقش فزاینده ای در تقویت روابط دوجانبه ایفا نمود. هرچند که با خروج آمریکا از توافق هسته ای مجددا فشارها افزایش یافت.

این امر در آینده قابل پیش بینی خواهد بود که کمربند اقتصادی جاده ابریشم اولویت اصلی سیاست خارجی و دیپلماسی اقتصادی چین خواهد بود (فالون ، ۲۰۱۵). همزمان با چین سیاست خارجی ایران گام های بلندی برداشته است تا ایران در راستای ایجاد شرایط بین المللی مطلوب برای رشد و توسعه اقتصادی را از اولویت های اصلی خود قرار دهد. به عبارت دیگر ، توسعه سیاست خارجی که رفتارهای بین المللی چین را شکل داده است، نقش فزاینده ای در شکل گیری رفتار بین المللی ایران ایفا می نماید و این موضوع می تواند زمینه لازم را برای همکاری دو کشور فراهم کند.

لذا طرح کمربند اقتصادی جاده ابریشم در آینده نه چندان دور می تواند به عامل اصلی شکل دهنده روابط ایران و چین تبدیل می شود. سفر رئیس جمهور چین شی جینپینگ به ایران در ژانویه سال ۲۰۱۶ می تواند نقطه آغاز این روند تلقی شود. مهمترین نکته مذاکره رهبران دو کشور موضوع همکاری دو جانبه بر اساس طرح اولیه کمربند اقتصادی جاده ابریشم بود. علاوه بر این، در بین ۱۷ سند همکاری که بین دو کشور امضا شده است، تعداد زیادی از آنها در چارچوب این طرح می باشند.

همکاری های دیپلماتیک

اقدامات دیپلماتیک دو کشور می تواند از پایه های بسیار با اهمیت در راستای تقویت فعالیت های اقتصادی و همکاری های دوجانبه کشورهای ایران و چین باشد. با نگاهی بر برنامه های اجرایی کشور چین، تقویت همکاری بین کشورها، ایجاد راهکارهایی در راستای بهبودگفتگوهای سازنده و ایجاد اجماع در حوزه سیاست های کلان و توسعه منافع مشترک از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است. علاوه بر این، رئیس جمهور چین در سفر زمستان ۲۰۱۶ خود به تهران موارد مشابهی را مطرح نمود. از دیدگاه وی، دو کشور باید هماهنگی سیاست ها را افزایش داده و همچنان به حمایت از منافع اصلی ملی یکدیگر بپردازند  و زیرساخت های محکم تری برای همکاری های دو جانبه ایجاد کنند.

در حال حاضر اعتماد سیاسی- استراتژیک بین دو کشور برقرار شده است، اما آنها هنوز هم در زمینه سیاست های کلان عدم وجود همسویی کافی مشاهده می شود. تنها ساز و کارگفتگو بین دو کشور، کمیسیون مشترک ایران و چین است که به طور مشترک توسط وزیر امور اقتصادی و دارایی ایران و وزیر تجارت چین اداره می گردد. اگرچه برگزاری آخرین جلسه این کمیسیون می تواند گامی در جهت همکاری دو کشور در حوزه سیاست تلقی شود، اما باید توجه داشته باشیم که این کمیسیون در درجه اول یک عملکرد اجرایی دارد، نه نقش سیاست گذاری و هماهنگی لذا  در زمینه راه ابریشم تعامل بین مؤسسات مهم سیاست گذاری دو کشور مورد نیاز می باشد. لذا ادامه جلسات منظم بین دو رئیس جمهور می تواند به آنها در زمینه هماهنگی سیاست کمک کند.

تسهیل ارتباطات

بهبود ارتباطات یکی از اولویت های طرح مورد بحث است. در این راستا ، کشورهای درگیر با در نظر گرفتن منافع و مسائل امنیت ملی خود ، باید تلاش کنند تا بتوانند زیرساخت های ارتباطی خود را بهینه نموده و همچنین زیرساخت های فنی خود را با کشورهای دیگر تطبیق دهند. این امر باعث می شود تا آنها به طور مشترک در توسعه مسیرهای حمل و نقل بین المللی و ایجاد شبکه زیرساختی که بتواند به تدریج تمام مناطق آسیا و همچنین نقاط خاص در قاره های آفریقا و اروپا را به هم متصل کند ، کمک نمایند. علاوه بر این، کشورهای مرتبط باید تلاش های جدی برای ایجاد زیرساخت های دوستار محیط زیست را به انجام رسانند. در رابطه با حمل و نقل و لجستیک، سند چشم انداز و اقدامات ساخت کمربند اقتصادی جاده ابریشم و جاده دریایی ابریشم قرن بیست و یکم تأکید می نماید که در این زمینه نیاز به ایجاد مکانیزمی است که مبتنی بر مدیریت کلان و هماهنگ تمامی کشور های مرتبط باشد. این سند همچنین حاکی از آن است که روند ترخیص کالا از گمرک باید مبتنی بر قوانین حمل و نقل سهل و استاندارد باشد تا به تدریج ایده حمل و نقل بین المللی آسان و روان را تحقق بخشد.

همچنین توسعه زیرساختهای کابل فیبر نوری فرامرزی و سایر شبکه های ارتباطی، بهبود ارتباطات بین المللی برای ایجاد یک “جاده ابریشم اطلاعاتی” ضروری می باشد. برای رسیدن به این هدف، پروژه های فیبر نوری زیر دریایی و بین قاره ای ساخته خواهد شد تا فعالیت های اشتراک گذاری داده ها توسعه یابد.

در حال حاضر، یکی از پروژه هایی که می توان به بخشی از اقدامات قابل استفاه در راه ابریشم نسبت داد، توافق دو کشور برای راه‌آهن پر سرعت تهران – قم – اصفهان است. راه‌آهن پرسرعت دو خط قم – اصفهان با طول ۴۱۰ کیلومتر ، تهران را تنها با ۱.۵ ساعت به قم و سپس به اصفهان وصل می کند، با قطارهایی که ۳۰۰ کیلومتر در ساعت حرکت می کنند. طی ۲۰ سال آینده ، تقریباً ۱۲.۵ میلیون مسافر هر سال توسط این راه آهن منتقل می شوند (Tasnim، ۲۰۱۶a). در خصوص پروژه مذکور شرکت پیمانکار چینی تأمین مالی را انجام داده و ۴۰ درصد از ساخت و ساز را انجام می دهد (آزادانی ، ۲۰۱۶).

دومین پروژه مهم در زمینه ارتباطات ریلی بین دو کشور، راه آهن تهران – مشهد است. توافق این پروژه در سال ۲۰۱۴ بین شرکت راه آهن ایران و یک کنسرسیوم ایرانی و چینی از جمله شرکت های ایرانی مپنا و مپنا اینترنشنال و شرکت های چینی CMC و SU Power امضا شد. در امضای این توافق نامه، وظیفه نوسازی و ساخت راه آهن فعلی تهران – مشهد برای قطارها برای مسافرت با سرعت ۲۰۰ کیلومتر در ساعت، ساخت حمل و نقل ریلی و برقی برای قطارها برای مسافرت با سرعت ۲۵۰ کیلومتر در ساعت و تهیه ۷۰ لکوموتیو برقی است به این شرکت های چینی و ایرانی داده شد. این قرارداد در قالب ساخت و ساز تدارکات مهندسی است و توسط خط اعتباری چین تأمین می شود (گروه مپنا ، ۲۰۱۴). طبق اخبار رسمی ارزش این پروژه ۲ میلیارد دلار آمریکا است (رشیدیان ، ۲۰۱۵).

شرکت های چینی طی یک دهه گذشته به بزرگترین سرمایه گذار و سازنده زیرساخت های حمل و نقل در کشورهای همسایه ایران، به ویژه شرکتهای آسیای میانه تبدیل شدند. بنابراین، نیاز روز افزون ایران به حوزه زیرساخت های حمل و نقل و افزایش توانایی های شرکت های چینی، فرصت های بیشتری را برای اشتراک منافع برای دو کشور ایجاد کرده است.  همچنین ایران موقعیت جغرافیایی و ارتباطی خاصی در غرب آسیا داشته و از طریق مسیرهای زمینی و دریایی به جنوب و آسیای میانه، خاورمیانه و اروپا متصل می شود. بنابراین توسعه زیرساخت های حمل و نقل ایران برای تحقق اتصالات زیرساختی در بخش مهمی از جغرافیای جاده ابریشم ضروری می باشد (شریعتی نیا و عزیزی، ۲۰۱۷).

یکی دیگر از اولویت های اساسی در اجرای راه ابریشم مدرن تسهیل شرایط گمرکی میان کشورهای مسیر کمربند می باشد. در جریان سفر رئیس جمهور شی جینپینگ به تهران ، ادارات گمرکی دو کشور به عنوان بخشی از یک برنامه اقدام مشترک در همکاری گمرکی به توافق در مورد اشتراک اطلاعات گمرکی رسیدند (کرباسیان ، ۲۰۱۶).

تسهیل تجارت آزاد ، سرمایه گذاری و همکاری صنعتی

تلاش در راستای بهبود روابط تجاری دیگر هدف راه ابریشم می باشد. کاهش هر چه بیشتر موانع تجارت آزاد ، سرمایه گذاری ، همکاری صنعتی و خدمات فنی و مهندسی از اهداف اجرای این طرح خواهد بود. لذا به منظور رسیدن به این اهداف سلسله اقداماتی از جمله گسترش مناطق آزاد تجاری، بهبود فرآیندهای تجاری، جستجوی مناطق جدید بالقوه برای تجارت و بهبود تراز تجاری، تدوین راهکارهای جدید برای ارتقاء اشکال تجاری متداول، توسعه تجارت الکترونیکی فرامرزی و سایر مدلهای پیشرفته تجارت، ایجاد سیستمی برای حمایت از تجارت در جهت تقویت و گسترش تجارت متعارف، افزایش همکاری گمرکی و به اشتراک گذاری منظم اطلاعات در این مناطق مورد نیاز می باشد (شریعتی نیا و عزیزی، ۲۰۱۷).

برخی دیگر از اقدامات که مورد تأکید چشم انداز و اقدامات مربوط به ساخت کمربند اقتصادی جاده ابریشم و جاده دریایی ابریشم قرن بیست و یکم قرار دارد عبارتند از: گسترش همکاری برای اتصال زیرساخت های انرژی، همکاری و هماهنگی در حفاظت از خطوط لوله نفت و گاز و سایر مسیرهای انتقال انرژی. تسریع روند تسهیل سرمایه گذاری، رفع موانع سرمایه گذاری و گسترش مناطق مشترک سرمایه گذاری، توسعه همکاری در حوزه صنایع نوظهور ، به ویژه نسل جدید فناوری اطلاعات، بیوتکنولوژی، فناوریهای جدید انرژی ، مواد جدید و اشکال دیگر صنایع نوظهور، توزیع زنجیره های صنعتی با تشویق کل زنجیره صنعتی و صنایع وابسته برای توسعه به طور هماهنگ؛ افزایش شفافیت صنایع خدماتی به برای تسریع در توسعه صنایع خدمات منطقه ای و به عنوان سرمایه گذاری های خارجی تشویق شرکتهای چینی برای سرمایه گذاری در کشورهای همکار و برعکس.

نتیجه گیری

با توجه به مطالب مطروحه می توان بیان نمود که چین به دنبال گسترش تجارت و قدرت منطقه ای و فرا منطقه ای خود در دنیا می باشد. راه ابریشم مدرن می تواند ابزار بسیار موثری در رسیدن چین به اهداف سیاسی و اقتصادی خود باشد. حال عملیاتی نمودن طرح راه ابریشم نیازمند همراهی کشورهای آسیایی، اروپایی و آفریقایی می باشد که یکی از مهم ترین حلقه های این زنجیر ایران خواهد بود. لذا ایران می تواند این زرح را به عنوان فرصتی در نظر گرفته و نه تنها زیر ساخت های ارتباطی و تجاری خود را ارتقا دهد و از سرمایه گذاری های خارجی استفاده نماید، بلکه راه ابریشم را به عنوان ابزاری جهت گسترش قدرت تجاری و سیاسی خود در منطقه به کار گیرد.  

منابع

وزارت خارجه چین (۲۰۱۳)، برگرفته در تاریخ ۲۰۱۹ از http://www.fmprc.gov.cn/mfa_eng/topics_665678/xjpfwzysiesgjtfhshzzfh_665686/t1076334.shtml

آزادانی، ۱۳۹۴. راه آهن قم اصفهان. برگرفته در تاریخ ۱۳۹۸ از

http://www.isna.ir/news/94020200931

تسنیم، ۱۳۹۵. راه آهن سریع السیر قم اصفهان. برگرفته در تاریخ ۱۳۹۸ از

https://www.tasnimnews.com/fa/news/1393/02/02/346209

گروه مپنا، ۱۳۹۴. مپنا لوکوموتیو. برگرفته در تاریخ ۱۳۹۸ از

https://www.mapnalocomotive.com/?cid=CMSContent&content=336&cid=CMSContent&content=336

۶۰رشیدیان، ۱۳۹۴. قطعی شدن قطار برقی مشهد تهران. برگرفته در تاریخ ۱۳۹۸ از
http://www.iribnews.ir/fa/news/1005145

کرباسیان، ۱۳۹۵. توضیحات مسعود کرباسیان درباره طرحی که گمرک را دگرگون کرد. برگرفته در تاریخ ۱۳۹۸ از

http://www.khabaronline.ir/detail/556930/Economy/commerce

Vark. J (2015), “China’s dilemmas on the road to reform under Xi Jinping,” Baltic Journal on European Studies, vol. 5, no. 1, pp. 133–۱۴۹. http://dx.doi.org/10.1515/bjes- ۲۰۱۵-۰۰۰۹

Fung Business Intelligence Centre (2015), The Silk Road Economic Belt and the 21st

Century Maritime Silk Road. Retrieved from https://www.fbicgroup.com/sites/default/files/The%20Silk%20Road%20Economic%20Belt%20and%2021st%20Century%20Maritime%20Silk%20Road%20MAY%2015.pdf

Vangeli, A. (۲۰۱۵), “China’s New Silk Road and its impact on Sino-European relations,”in EU-China Observer, vol. 1.15, pp. 20–۲۶.

Shariatinia, M., 2012, “Determinant factors in Iran–China relations,” Foreign Relations, Vol. 4, No. 2, pp. 179–۲۰۹.

Fallon, T., 2015, “The New Silk Road: Xi Jinping’s grand strategy for Eurasia,” American Foreign Policy Interests, Vol. 37, No. 3, pp. 140–۴۷.