اقتصاد انرژی هند و رقابت میان روسیه و آمریکا

اهمیت بحث در این باره علاوه بر وسعت بسیار بازار یک میلیارد و چهارصد میلیونی هند و حجم تولید ناخالص داخلی آن، از آن جاست که وقایع چندساله بازار جهانی انرژی از یک سو و کشمکش های ژئوپلتیک از سویی دیگر اهمیت هند را دوچندان کرده است. حتی پیش بینی میشود این کشوردر معادلات جهانی نفت در جهان در آینده ای نه چندان دور تبدیل به بازیگر تعین کننده گردد.

هند در حال حاضر سومین وارد کننده بزرگ نفت در جهان پس از چین و آمریکا با واردات حدود پنج میلیون بشکه نفت در روز است. پیش بینی میشود تا سال ۲۰۳۰ این تقاضا با رشد ۴۰ درصدی به ۷/۶ میلیون بشکه نفت در روز، و تا سال ۲۰۵۰ به ۳/۸ میلیون بشکه در روز برسد. با توجه به رشد اقتصادی روزافزون هند تقاضای نفت این کشور نیز در حال افزایش است. به همین دلیل دولت با اعمال سیاست‌های مختلف در تلاش برای پاسخگویی به این نیاز است. از جمله برداشتن تمامی محدودیت‌ها برای سرمایه گذاری مستقیم خارجی ((FDI که شامل تمامی حوزه‌های صنعت نفت و گاز از قبیل واردات، پخش و. میگردد. دولت هند به سرمایه گذاران خارجی اجازه داده است تا سقف ۴۹ درصد در پروژ‌های نفتی دولتی شراکت کنند. برآورد میگردد حجم سرمایه گذاری خارجی در صنعت نفت و گاز این کشور در سال ۲۰۲۲، بیست و پنج میلیارد دلار بوده باشد.

اقتصاد هند بیشتر خدمات محور است و کشوری با حجم (وزنی) تجارت سبک به شمار می‌آید. در سال ۲۰۲۱ هند در فهرست بزرگ‌ترین صادر کنندگان جهان هجدهم بود. پس از کشور‌های کوچکی مانند سنگاپور و امارات متحده عربی. با این حال واردات هند بسیار بیشتر از صادرات آن است. در همین سال هند دهمین وارد کننده بزرگ جهان با تراز تجاری منفی ۲۶۹ میلیارد دلاری بوده است.

در سال ۲۰۲۲ هند با واردات ۲۶۴ میلیارد دلاری نفت ۳۴ درصد از کل واردات خود را به نفت اختصاص داده است. رقمی که ۵/۳ برابر بیشتر از رقم بودجه دفاعی این کشور است. با توجه به اینکه خرید نفت اکثرا از سوی شرکت‌های دولتی انجام میگردد، رقم اختصاص یافته به واردات آن نقش اساسی در کسری بودجه و کسری تجاری هند دارد.

دولت هند اعلام کرده است که قصد دارد در سال ۲۰۴۵ به خودکفایی کامل در تامین انرژی برسد. در این هدف گذاری سهم اصلی را انرژی‌های تجدید پذیر ایفا می‌کند. دولت هند در آینده‌ای نزدیک قصد دارد ۲۰ درصد بنزین خود را از اتانول تامین نماید. همچنین سرمایه گذاری‌هایی بر روی تولید هیدروژن سبز انجام داده است. هند هدفی بلندپروازانه برای تامین نیمی از تقاضای برق خود از طریق انرژی‌های غیرفسیلی را تا سال ۲۰۳۰ در دستور کار خود قرار داده است. در حال حاضر هند توانایی تولید ۱۷۵ گیگاوات برق از طریق انرژی‌های تجدید پذیر مانند نیروگاه‌های آبی، بادی و.. را دارد.

پیش بینی میشود هند تا سال ۲۰۴۰ با پیشی گرفتن از چین تبدیل به بزرگ‌ترین وارد کننده نفت جهان گردد. زیرا چین در حال توسعه انرژی‌های تجدید پذیر و آمریکا در حال کاهش واردات نفت خود است.

 

جایگاه هند در ژئوپلتیک جهانی نفت:

توازن میان روسیه و آمریکا
روسیه:
در دهه‌های اخیر هند یک سیاست خارجی متوازن میان روسیه و غرب را در پیش گرفته است. همین رویکرد بر اقتصاد انرژی این کشور نیز تاثیر گذاشته است. روسیه در حال حاضر تحت تحریم‌ترین کشور جهان است و هرگونه همکاری اقتصادی با آن با واکنش شدید غربی‌ها مواجه میشود، اما هند از این وضعیت به نفع خود استفاده کرده است و توانسته حجم زیادی از تقاضای نفت خود را با قیمتی بسیار کمتر از میانگین جهانی از طریق روسیه تامین کند. 
 در سال ۲۰۲۲ هند برای هر بشکه نفت روسیه به طور میانگین ۹۱ دلار پرداخت کرده است، بسیار کمتر از میانگین قیمت پرداختی از سوی این کشور برای خرید نفت (۹۷ دلار) و البته قیمتی که تجار هندی برای خرید نفت از عربستان (۱۰۳ دلار) و خرید نفت از امارات (۱۰۵ دلار) می‌پردازند. 
روسیه برای شش ماه متوالی از سپتامبر ۲۰۲۲ تا فوریه ۲۰۲۳ بزرگ‌ترین تامین کننده نفت هند بوده است. این کار آسانی برای شرکت‌های هندی نبود. شرکت‌های نفتی هند برای تجارت با روسیه باید به موانع متعددی غلبه میکردند. شرکت‌های بیمه روسیه به تدریج جایگزین شرکت‌های بیمه غربی در تجارت نفت شده اند. به دلیل محدودیت معامله با دلار با روسیه، تجارت با روسیه با درهم، روپیه و روبل نیز انجام میشود.

پنج خریدار اصلی نفت روسیه پس از مارس ۲۰۲۲

نمودار فوق نشان میدهد که هند دومین مشتری بزرگ نفت روسیه پس از چین در دوران جنگ اوکراین بوده است.

 

آمریکا:
از سال ۲۰۲۱ نفت و گاز بیشترین سهم را در تجارت میان هند و آمریکا به خود اختصاص داده است که شامل واردات نفت خام و فرآورده‌های نفتی و گازی هند از آمریکا و همچنین صادرات نفت پالایش شده از سوی هند میگردد. 

سبد وارداتی نفت هند به طور تاریخی غرب آسیا را ترجیح می‌داده است. بی ثباتی‌های سیاسی و جنگ‌های بسیار منطقه از دهه ۹۰ تا ابتدای دهه اول قرن ۲۱ و همچنین وقوع بهارعربی پس از سال ۲۰۱۰، هند را وادار کرد که به دنبال عرضه کنندگان با ثبات تری بگردد. در دهه دوم قرن ۲۱ هند شروع به تامین نزدیک به ۴۰ درصد نفت خود از مناطق دیگر کرد. به ویژه آمریکای لاتین و آفریقا. ونزوئلا در سال ۲۰۱۳ به تنهایی ۱۲ درصد واردات نفت هند را به خود اختصاص داده بود. 
اما از سال ۲۰۱۹، سه تغیر اساسی مدیران صنعت نفت هند را وادار کرد که استراتژی خود را تغیر دهند. 
۱_ عدم تمدید معافیت‌های تحریمی خرید نفت از ایران از سوی آمریکا و تهدید کمپانی‌های خریدار نفت ایران به اعمال تحریم‌های ثانویه در صورت ادامه کار خود که به قطع واردات نفت از ایران منجر شد. 
۲_ تحریم شرکت ملی نفت ونزوئلا از سوی آمریکا و قطع واردات نفت هند از ونزوئلا در سال ۲۰۲۰، 
۳_مکزیک که جزو ده تامین کننده اصلی نفت هند به شمار میرفت صادرات نفت خود به هند را کاهش داد تا بتواند نیاز‌های داخلی خود را تامین کند.

 تنها در عرض دو سال واردات نفت هند از ونزوئلا و ایران قطع شد و واردات نفت از مکزیک هم کاهش یافت. برای جبران این کمبود شرکت‌های نفتی هند به خرید نفت از آمریکا روی آوردند که هم تامین کننده نفت سنگین (شبیه به نفت مکزیک و ونزوئلا) و هم تامین کننده نفت سبک (شبیه به نفت ایران) است.
بدین ترتیب آمریکا از دهمین تامین کننده نفت هند در سال ۲۰۱۸ به پنجمین آن در سال ۲۰۲۱ تبدیل شد.

نتیجه گیری:
 توسعه حجم اقتصاد هند از یک سو و تغیرات در دیگر بازرا‌های نفتی در آینده نه چندان دور، این کشور تبدیل به بزرگ‌ترین خریدار نفت جهان خواهد شد. حال آنکه هم اکنون نیز حجم عظیم واردات نفت آن باعث میشود تاثیر بسیاری در قیمت جهانی نفت داشته باشد.
 این کشور با زیرکی تمام سعی کرده بازار خود را میان آمریکا و روسیه تقسیم کند، از سوئی آمریکا نیاز به حضور در این بازار دارد تا با حضور هرچه بیشتر روسیه مقابله کند و از سوئی دیگر روسیه که خریداران نفت آن پس از جنگ اوکراین به کمتر از انگشتان یک دست رسیده است، به بازار این کشور نیاز دارد. این رقابت نفتی در هند باعث ارتقای جایگاه ژئوپلتیکی آن خواهد شد. 

 

منابع:

“Trade Map,” International Trade Centre.

Dania Saadi, “World oil demand may have peaked in 2019 amid energy transition: IRENA,” S&P Global, March 16, 2021, https://www.spglobal.com/commodityinsights/en/market-insights/latest-news/electric-power/031621-world-oil-demand-may-have-peaked-in-2019-amid-energy-transition-irena

 Data from Ministry of Commerce and Industry, Government of India, https://tradestat.commerce.gov.in/meidb/Default.asp

Manoj Kumar, “India raises defence budget to $72.6 bln amid tensions with China,” Reuters, February 1, 2023,  https://www.reuters.com/world/india/india-raises-defence-budget-726-bln-amid-tensions-with-china-2023-02-01/

بنیاد تحقیقاتی رصد، جایگاه کنونی هند در ژئوپلتیک جهانی نفت

https://www.orfonline.org/research/indias-moment-in-the-geopolitics-of-oil/

oil and gas industry in india

https://www.ibef.org/industry/oil-gas-india

 

انتشار یادداشت پژوهشگر انیشکده دیپلماسی اقتصادی در دیگر رسانه‌های تخصصی کشور:

خبرگزاری صداوسیما

روزنامه جوان