مقدمه
پس از جنگ جهانی دوم، ایجاد سازمان های بین المللی، میان دول هم پیمان به منظور مقابله با وضعیت نابسامان اقتصادی و کاهش مشکلات مالی و تجاری، ضرورت پیدا کرد و منجر به تأسیس صندوق بین المللی پول و بانک جهانی ترمیم و توسعه شد.
کنفرانس برتن وودز در آمریکا، لزوم یک سازمان بین المللی بازرگانی را توصیه کرد. در اکتبر ۱۹۴۶ شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل بر مبنای این توصیه، تصمیم به تشکیل یک کنفرانس بازرگانی بین المللی گرفت. این کنفرانس که از تاریخ ۱۹۴۷ تا مارس ۱۹۴۸ در هاوانا برگزار شد، منشوری را که به منشور هاوانا معروف شد، به منظور تشکیل یک سازمان بین المللی بازرگانی تنظیم کرد. در سال ۱۹۴۷ همزمان با تهیه منشور هاوانا، نخستین کنفرانس درباره مسائل بازرگانی بین المللی در ژنو تشکیل شد و با مذاکره و هماهنگی با بخش بررسی و تدارکاتی سازمان ملل، اقدام به تدارک یک سلسله تدابیری برای تنظیم روابط بازرگانی بین المللی، وضع امتیازات تعرفه ای و تنظیم معاهدات چندجانبه کرد که به موافقتنامه عمومی تعرفه و تجارت (General Agreement on Tariff and Trade (GATT)) معروف شد (موسی زاده، ۱۳۹۷: ۲۳۷).
موافقتنامه عمومی تعرفه و تجارت محصول کنفرانس برتن وودز است که علاوه بر این سند مهم, دو سند دیگر یعنی موافقتنامه تشکیل صندوق بین الملی پول موسوم به I.M.F. (international Monetary Fund) و نیز سازمان تجارت بین المللی موسوم به I.T.O (international Trade organization) نیز در آن کنفرانس تصویب شد. البته سازمان تجارت بین المللی هیچگاه تشکیل نشد اما صندوق تاسیس گردید و همچنان فعال است (www.wto.com).
ادوار مذاکراتی گات
تا تأسیس سازمان تجارت جهانی، یعنی در خلال سال‌های ۱۹۴۷ تا ۱۹۹۴ که گات نهاد اصلی ناظر بر تجارت جهانی بود، هشت دور مذاکره تجاری چندجانبه در چارچوب موافقتنامه عمومی تعرفه و تجارت (گات) انجام گرفت. پنج دور اول، صرفا به تعرفه‌ها پرداختند. از دور کندی (ششم) به بعد، توجهات به‌سوی محدودیت‌های تجاری غیر تعرفه‌ای و مسأله تجارت محصولات کشاورزی هم معطوف شد. هرچند در دور کندی، فقط به موانع غیر تعرفه‌ای پرداخته شد که قبلا در گات مطرح شده بود؛ ولی در دور توکیو (هفتم) به سیاست‌هایی پرداخته شد که مشمول مقررات و ترتیبات گات نبود (نمونه بارز آن استانداردهای محصولات و خریدهای دولتی بود). این روند در دور اروگوئه ادامه یافت و در این دور مذاکراتی، تجارت خدمات (GATS)، مالکیت فکری (TRIPS) و قواعد مبدأ هم مطرح شد، یعنی مسائلی که در گات چندان به آن‌ها پرداخته نشده بود. دور مذاکراتی مزبور، به‌مقتضای محل برگزاری کنفرانس دور اروگوئه نامیده شد (بزرگی، ۱۳۸۶: ۱۱).
دور اول، در ۱۹۴۷، در ژنو (سویس)، به‌مدت هفت ماه، با حضور ۲۳ کشور، که موضوع آن، تعرفه‌ها و مصوبه اعضای گات و اعطاء ۴۵۰۰۰ امتیاز تعرفه‌ای با ارزش ۱۰ میلیارد دلاربود.
دور دوم، در ۱۹۴۹ در آنسی (فرانسه)، با حضور ۱۳ کشور، به‌مدت پنج ماه، در موضوع تعرفه‌ها و با این مصوبه که کشورها حدود ۵۰۰۰ هزار امتیاز تعرفه‌ای را تغییر (کاهش) دادند.
دور سوم، در ۱۹۵۱ در تارکی (انگلیس)، به‌مدت ۸ ماه، با حضور ۳۸ کشور، در موضوع تعرفه‌ها و با این مصوبه که کشورها تقریبا ۸۷۰۰ امتیاز تعرفه‌ای را تغییر (کاهش) دادند؛
دور چهارم، در ۱۹۵۶ در ژنو (سوئیس)، به‌مدت ۵ ماه، با حضور ۲۶ کشور در موضوع تعرفه‌ها، پذیرش ژاپن در گات، با تصویب ۵/۲ میلیارد دلار تخفیف مالیاتی.
دور پنجم (دور دیلن)، در ۱۹۶۰ در دیلن ژنو (سویس)، به‌مدت ۱۱ ماه، با حضور ۲۶ کشور، در موضوع تعرفه‌ها و تصویب ۹/۴ میلیارد دلار امتیازات تعرفه‌ای در تجارت جهانی.
دور ششم (دور کندی)، در ۱۹۶۴ در ژنو (سویس)، به‌مدت ۳۷ ماه، با حضور ۶۲ کشور در موضوع “تعرفه‌ها و اقدامات ضد دامپینگ” و تصویب ۴۰ میلیارد دلار ارزش امتیازات تعرفه‌ای در تجارت جهانی.
دور هفتم (دور توکیو)، در ۱۹۷۳ در ژنو (سویس)، به‌مدت ۷۴ ماه، با حضور ۱۰۲ کشور، در موضوع “تعرفه‌ها، اقدامات یا پیشگیری‌های غیرتعرفه‌ای، موافقت‌نامه‌های چارچوب” و تصویب بیش از ۳۰۰ میلیارد دلار تخفیفات تعرفه‌ای.
دور اروگوئه، هشتمین و آخرین دور از ادوار مذاکراتی موافقتنامه عمومی تعرفه و تجارت (گات GATT) است. این دور که در خلال سال‌های ۱۹۸۶ تا ۱۹۹۴ برگزار گردید طولانی‌ترین دور مذاکرات تجاری در جهان محسوب می‌شد. نتیجه اصلی این دور از مذاکرات تجاری پایان عمر موافقتنامه عمومی تعرفه و تجارت (گات) و تأسیس سازمان تجارت جهانی (WTO) به‌عنوان جانشین آن بود (کمیجانی، ۱۳۷۵).
مذاکرات دور اروگوئه که از لحاظ موضوع ها در تاریخ گات بی سابقه است، ۱۵ محور مرتبط با تجارت را شامل می شود:
۱- تعرفه ها
۲- موانع غیر تعرفه ای
۳- محصولات دارای منشأ طبیعی
۴- محصولات گرمسیری
۵- منسوجات و پوشاک
۶- محصولات کشاورزی
۷- مقررات مربوط به اقدام های دامپینگ
۸- شروط فرار
۹- یارانه ها
۱۰- حمایت از مالکیت فکری
۱۱- سرمایه گذاری های مرتبط با تجارت
۱۲- حل و فصل اختلاف های تجاری
۱۳- تجارت خدمات
۱۴- تجدید نظر در برخی از اصول و مقررات گات
۱۵- عملکرد گات
اهداف و اصول گات
اهداف گات
۱- دستیابی به یک نظام تجاری بین المللی آزاد بدون تبعیض؛
۲- ارتقا سطح زندگی مردم در کشورهای عضو؛
۳- فراهم ساختن امکانات نیل به اشتغال کامل در اثر گسترش جهانی؛
۴- افزایش درآمد واقعی و سطح تقاضای مؤثر؛
۵- بهره‌برداری کامل و کارآ از منابع جهانی؛
۶- گسترش تولید و تجارت بین‌المللی کالا؛
۷- رفع موانع و مشکلات موجود در زمینه گسترش تجارت جهانی (موسی زاده، ۱۳۹۷: ۲۳۸).
اصول اساسی گات
۱- اصل عدم تبعیض و تعمیم اصل دولت کامله‌الوداد (MFN)؛
به موجب این اصل، هرگونه امتیاز، برتری و مصونیت اعطا شده از طرف یکی از اعضا، به عضو دیگر بدون قید و شرط، به سایر طرف‌های متعاهد، تعمیم داده می‌شود. البته این اصل یک استثنا نیز دارد؛ که به همگرایی‌های اقتصادی مانند اتحادیه‌های گمرکی بین چند کشور مربوط می‌شود. این استثنا بدین معناست که موافقتنامه عمومی تعرفه و تجارت، سایر پیمان‌های تجاری(مانند اتحادیه اروپا یا نفتا) را نیز به‌رسمیت می‌شناسد. البته چنان‌چه دوطرف متعاهد، وارد مذاکرات مربوط به تبادل امتیازهای تعرفه‌ای با یکدیگر نشده باشند، مفاد موافقتنامه بین آن دو طرف اجرا نمی‌شود. بنابراین در مورد اسرائیل می‌توان به این ماده توسل جست و از اصل عدم تبعیض مستثنی شد.
۲- اصل تثبیت و کاهش تعرفه‌های گمرکی از طریق مذاکرات متوالی؛
در دورهای مختلف گات، به‌منظور افزایش مبادلات تجاری، سقف تعرفه‌های گمرکی کالاها معین می‌شود و از کشورهای عضو خواسته می‌شود، تدریجا نسبت به کاهش میزان تعرفه‌های گمرکی خود اقدام نمایند.
۳- اصل مشورت؛
هرنوع تغییر در تعرفه‌های گمرکی باید از طریق مذاکرات متناوب و مشاوره با کشورهای عضو صورت گیرد؛ تا از وارد شدن خسارت به تجارت سایر کشورها جلوگیری شود. اگر این تغییرها با مشورت انجام نپذیرد و به تجارت سایر کشورها خسارت وارد شود، کشورهای خسارت‌دیده اقدامات جبرانی به‌عمل خواهند آورد (ایروانی، ۱۳۸۳: ۲۷).
فرجام گات
گات به‌عنوان یک موافقتنامه توانست حدود نیم قرن به‌عنوان تنها کارگزار در تجارت جهانی، زمینه آزادسازی تجاری و گسترش تجارت و … را به‌وجود بیاورد؛ اما از آن‌جایی که در وهله اول؛ گات تنها یک معاهده بود و دارای شخصیت حقوقی نبود و در نتیجه سیستم مناسبی در موارد برخورد با شکایات را نداشت و در وهله بعد؛ این‌که با گسترش عرصه‌های تجارت و فراتر رفتن زمینه‌های تجارت جهانی از بخش کالا به‌بخش خدمات (GATS) و همچنین دارایی‌های فکری (TRIPS)، ضرورت ایجاد سازمانی که بتواند توانایی رویارویی با دو مسئله بالا را داشته باشد، توسط کشورهای عضو احساس شد. از این‌رو بود که در سال ۱۹۹۴ در چارچوب مذاکرات گات (دور اروگوئه)، تصمیم بر این شد، که سازمان تجارت جهانی (WTO) تأسیس شود. به این ترتیب در سال ۱۹۹۵ سازمان تجارت جهانی تأسیس شد و امروز بیش از ۹۷% از تجارت جهانی در چارچوب این نهاد انجام می‌پذیرد (کلییار، ۱۳۶۸: ۱۵۲).
منابع و مآخذ
منابع فارسی
– ایروانی، محمدجواد، (۱۳۸۳)، «بخش اطلاعات و روابط رسانه سازمان تجارت جهانی؛ تجارت در آینده، درآمدی بر سازمان تجارت جهانی»، تهران» مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی.
– بزرگی، وحید، (۱۳۸۶)، «درآمدی بر سازمان تجارت جهانی و الحاق ایران»، تهران: قومس.
– کلییار، آلبر، (۱۳۶۸)، «نهادهای روابط بین‌الملل»، ترجمه هدایت‌الله فلسفی. چاپ اول. تهران: نشر نو.
– کمیجانی، اکبر؛ «نگاهی اجمالی به شکل‌گیری سازمان تجارت جهانی و تحلیلی از جنبه اقتصادی و حقوقی ناشی از الحاق ایران به WTO»، پژوهشها و سیاستهای اقتصادی، زمستان ۱۳۷۵، شماره ۶، ص۵۰-۴۴.
– موسی‌زاده، رضا، (۱۳۹۷)، «سازمان‌های بین‌المللی»، تهران: میزان، چاپ شانزدهم.
منابع لاتین
– The GATT years; from Havana to Marrakesh, world trade organization. www.wto.com