تجارت ایران و روسیه: از موانع تا فرصت‌ها
ایمان صمدی نیا /پژوهشگر دفتر مطالعات دیپلماسی اقتصادی
هدف از این مقاله ، با توجه به جایگاه ویژه کشور روسیه در سیاست خارجی ایران ، بررسی فرصت ها ، موانع و راهکارها برای گسترش روابط اقتصادی و تجاری با روسیه و استفاده از ظرفیت های بالقوه بازار این کشور می باشد. این مقاله در صدد است مسائل تجارت این دو کشور را در ابعاد عملی و نظری بررسی کند و راهکارهای عملی را در این راستا ارائه دهد.
مقدمه
ایران و روسیه، روابطی به درازای قرون متمادی با یکدیگر دارند و فراز و فرود های بسیاری را در این روابط تجربه کرده اند. یکی از مهم ترین حوزه هایی که این دو کشور را در این سالها به یکدیگر پیوند زده است ، روابط تجاری این دو کشور است . همسایگی این دو کشور در قرون گذشته و مرزهای مشترک آبی از طریق دریای خزر، تشابهات فرهنگی و اجتماعی این دو فرصت بسیار نابی را برای این همکاری ها پدید آورده است که متاسفانه در تمام دوره های گذشته ( از صفویه تا کنون) به این فرصت ها به دلایل گوناگون بی اعتنایی شده است. از هنگام قرار گرفتن محمود احمدی نژاد در مسند ریاست جمهوری در سال ۱۳۸۴ و متعاقب آن با اعلام عزم او مبنی بر ایجاد نوعی چرخش اساسی در سیاست خارجی از طریق جایگزین سازی «سیاست نگاه به شرق » با سیاست « تنش زدایی» و رویکرد «تعامل و گفت وگو » با غرب مورد اقبال دولت پیشین ، سیاست خارجی ایران را در قبال روسیه دچار تغییر کرد . ماهیت روابط ایران و روسیه همواره محل تامل بوده است ؛ زیرا در روابط ایران و روسیه در دوران ریاست جمهوری احمدی نژاد ، برجسته ترین عنصر سازنده سیاست خارجی ، نگاه به شرق و رویکرد تهاجمی بود.[۱] اگر چه سفر ولادیمیر پوتین ، ریاست جمهوری روسیه به ایران ، بار دیگر در چارچوب یک نشست چند جانبه انجام شده ، با این حال روابط دوجانبه تهران و مسکو وکیفیت آن را برجسته تر ساخته است . روابط ایران و روسیه به دلایل مختلف پس از توافق هسته ایران (برجام ) و به دنبال آن همکاری ایران و روسیه در سوریه از اهمیت دو چندان برخوردار شده و در عین حال یکی از موضوعات بحث برانگیز هم در حوزه سیاست خارجی دو کشور و هم در متن سیاست منطقه ای و بین المللی بازیگران دیگر شده است. به ویژه این که در حالی که ناظران برجام را زمینه بهبود روابط ایران و عرب و دوری تهران و مسکو ارزیابی می کردند ، اما پس از توافق هسته ایران آنچه بیش تر نمود پیدا کرد ، عدم تحقق انتظار ها در روابط تهران و غرب و جهش در روابط ایران و روسیه بود.[۲] امروزه بسیاری از کارشناسان ، روابط این دو کشور را راهبردی تعریف کرده اند. لکن روابط راهبردی در اصل به روابطی گفته می شود که ماهیت سیاسی ، اجتماعی ، اقتصادی و امنیتی طرف های رابطه از درجه بالایی از وابستگی برخوردار باشد. با توجه به حجم تجارت خارجی و روابط اقتصادی این دو کشور ، می توانیم به راحتی دریابیم که روابط ایران و روسیه حداقل در حوزه اقتصادی راهبردی نیست. در این مقاله درصدد هستیم که موانع و مشکلات تجاری ایران و روسیه را برشماریم و راهکارهایی را برای افزایش حجم تجارت خارجی ایران و روسیه ارائه دهیم.
۱. حجم تجارت خارجی ایران و روسیه
روسیه در سال میلادی گذشته، ۶۸۸ میلیارد و ۱۱۵ میلیون دلار مبادلات بازرگانی با کشورهای مختلف داشته است. از این رقم ۴۴۹ میلیارد و ۱۱۵ میلیون دلار را صادرات روسیه و ۲۳۸ میلیارد و ۱۵۱ میلیون دلار واردات این کشور به خود اختصاص داده است تا در مجموع تراز تجاری روسیه مثبت باشد. مبادلات بازرگانی ایران و روسیه تنها ۰.۳ درصد مبادلات بازرگانی خارجی بزرگترین کشور جهان را تشکیل می دهد که با ما از طریق دریای خزر مرز دریایی دارد و نسبت به روابط گسترده سیاسی، امنیتی و اقتصادی دو کشور، رقمی ناچیز به حساب می آید. بر اساس گزارش سازمان گمرک روسیه، ایران با روسیه در سال ۲۰۱۸ یک میلیارد و ۷۴۰ میلیون دلار مبادلات بازرگانی داشته که یک میلیارد و ۲۰۷ میلیون دلار آن را صادرات به ایران و ۵۳۳ میلیون دلار را واردات از ایران شامل می شود. این در حالی است که در سال ۲۰۱۷ ایران و روسیه یک میلیارد و ۷۰۷ میلیون دلار مبادلات بازرگانی داشته و صادرات کالاهای روسیه به ایران ۱میلیارد و ۳۱۴ میلیون دلار و واردات از ایران ۳۹۲.۲ میلیون دلار بوده است. دیگر همسایه روسیه یعنی چینی ها که بازار جهان را قبضه کرده اند، در سال ۲۰۱۸ توانسته بیشترین مبادله بازرگانی با روسیه را به خود اختصاص دهد. حجم مبادلات این دو کشور به ۱۰۸ میلیارد ۲۸۳ میلیون دلار رسیده است. اتحادیه اروپا که به صورت سنتی شریک نخست روسیه به حساب می آید، در مجموع ۲۹۴ میلیارد و ۱۶۶ میلیون دلار مبادله با مسکو در سال ۲۰۱۸ داشته است. از این رقم ۲۰۴ میلیارد و ۸۹۷ میلیون دلار صادرات روسیه به کشورهای اروپایی و ۸۹ میلیارد و ۲۶۹ میلیون دلار واردات کالا از کشورهای این اتحادیه بوده است. در بین کشورهای اروپایی آلمان و هلند بیشتر از بقیه با روسیه مبادلات بازرگانی داشتند که به ترتیب ۵۹ میلیارد و ۶۰۶ میلیون دلار و ۴۷ میلیارد و ۱۶۶ میلیون دلار مبادلات بازرگانی این کشورها در سال ۲۰۱۸ بوده است. بلاروس، ایتالیا، ترکیه، آمریکا، کره جنوبی، ژاپن و قزاقستان در مکان های بعدی مبادلات بازرگانی روسیه در سال ۲۰۱۸ اعلام شدند که بترتیب ۳۳ میلیارد و ۹۹۹ میلیون دلار، ۲۷ میلیارد، ۲۵ میلیارد و ۵۶۱ میلیون، ۲۵ میلیارد و ۲۱ میلیون، ۲۴ میلیارد و ۸۴۱ میلیون، ۲۱ میلیارد و ۲۷۲ میلیون و ۱۸ میلیارد و ۲۱۹ میلیون دلار مبادلات بازرگانی داشته اند. [۳]
۲. فرصت های بازار روسیه برای ایران
روسیه یکی از بازارهای مصرف لاستیک است . همچنین یکی از پرمصرف ترین بازارهای لاستیک ماشین های سنگین می باشد. چون بسیار وسیع است و تولید کننده غلات است و تمام غلات نیز با ماشین های سنگین جا به جا می شود. از طرفی در روسیه ، اختلاف دمای بین تابستان و زمستان بسیار بالاست و لاستیک ها زود فرسوده می شوند.
بنا بر آمار رسمی سایت oec.world ، ایران در بسیاری از کالاهای وارداتی روسیه دارای مزیت رقابتی است . دو کارخانه بزرگ خودروسازی در ایران وجود دارد و قطعه سازان بسیاری در کشور ما فعال هستند . ۱۰ درصد واردات روسیه خودرو و لوازم آن می باشد که فرصت بسیار مناسبی برای کارخانه های خودرو و قطعات ما که درحال حاضر درگیر مشکلات عدم تقاضای بازار در داخل می باشند ، ایجاد می کند. ۴درصد واردات روسیه را محصولات دارویی تشکیل می دهد . طبعا این حوزه نیز با توجه به این که ۹۵ درصد محصولات دارویی ما تولید داخل است ، می توانیم از فرصت های این حوزه استفاده کرده و شرکت های دارویی ما برای گسترش بازار های خود می توانند از فرصت بازار روسیه استفاده کنند.
۲ – ۱- ظرفیت های صادراتی
برخی از کالاهایی که ایران در روسیه مزیت رقابتی دارد به شرح ذیل است.
محصولات غذایی و کشاورزی(بر اساس آمار سال ۲۰۱۷)[۴]
محصولات آرایشی ، بهداشتی و پزشکی و شیمیایی
محصولات صنعتی
پوشاک
۳. موانع صادراتی ایران به روسیه
۳- ۱- حوزه بانکی
الف )تامین مالی پرهزینه : هزینه تامین بالا باعث می شود که صادر کننده و تولید کننده ایرانی ، برای تامین مالی در بهترین شرایط از نرخ های ۱۴ ، ۱۸ و ۲۲ درصد استفاده کنند ، در حالی که سود هیچ تولیدکننده و صادرکننده ای با این ارقام تطابق ندارد.
ب) مشوق های صادراتی ضعیف: متاسفانه در ایران، نه تنها میزان و کیفیت بسته‌های تشویقی در مقام عمل، کارآمد و راهگشا نیست، بلکه در مواردی همچون سود های بالای تسهیلات بانکی (به عنوان مانعی بدیهی و مبرهن در مسیر فعالیت صادرکنندگان)، مسیر تحقق و حصول توسعه صادرات دشوارتر نیز می شود.[۵]
۳- ۲- حوزه حمل‌ونقل و لجستیک
حمل و نقل ریلی کشور متناسب با نیازهای کشور توسعه نیافته و سهم راه آهن در جا به جایی کالا و کالاهای صنعتی بسیار ناچیز است. همچنین حمل و نقل جاده ای و وسایط حمل ونقل این بخش از قبیل کامیون ها چدار فرسودگی است و از آن طرف بنادر و اسکله ها هم متناسب با رشد اقتصادی مان توسعه نیافته اند ، به طور کلی در حوزه زیرساخت های بندی ، جاده ای و ریلی دچار ضعف مفرط هستیم .
همکاری های ریلی میان دو کشور
در حال حاضر راه‌آهن ایران جهت ترانزیت ریلی کالا بین ایران و روسیه از ۲ نقطه به کشورهای همسایه شمالی متصل است:
اول ) خط آهن سرخس- تجن که در سال ۱۳۷۵ به عنوان نخستین اقدام ایران برای دسترسی کشورهای آسیای مرکزی با حاشیه خلیج فارس و سایر مناطق جهان بود. ساخت راه آهن بافق به مشهد در سال ۱۳۸۴ هم عملا آسیای مرکزی را به خلیج فارس نزدیکتر کرد.
دوم ) خط آهن گرگان – اینچهبرون (بخشی از مسیر ریلی ایران – ترکمنستان – قزاقستان – روسیه ) توان حمل و نقل، انتقال بار و ترانزیت کالا به حوزه کشورهای شمالی و اوراسیا را داراست. طبق رایزنی و توافق انجام شده بین ایران، ترکمنستان، قزاقستان بخشی از صادرات از استان گلستان به مقصد این کشورها از طریق خط ریلی و از مرز اینچه برون انجام می شود. این مسیر حمل و نقل ریلی، توان ارسال کالا به مقصد روسیه از طریق ترکمنستان و قزاقستان را دارد.
در حال حاضر اتصال ریلی با جمهوری آذربایجان از طریق مرز آستارا، در دستور کار است تا شبکه اتصال ریلی ایران با همسایه‌های شمالی تکمیل شود. بر اساس سند امضا شده در زمینه تحقق این اتصال، قرار است آذربایجان، ۸ کیلومتر راه‌آهن را تا نقطه صفر مرزی ادامه دهد و طرف ایرانی نیز ادامه مسیر خط آهن را تا ۲ کیلومتر ادامه دهد. در نقطه مرزی نیز ایران پایانه ترانزیتی با ظرفیت ۵ میلیون تن احداث خواهد کرد. همچنین قرار است ایران و آذربایجان به صورت مشترک، پل ریلی ۸۰ متری روی رودخانه مرزی آستاراچای (در مرز آستارای ایران و آستارای آذربایجان) با سهم مشترک ۵۰ درصد احداث کنند. در ایران، ساخت راه‌آهن قزوین ـ رشت ـ آستارا، راه‌آهن داخلی را به این خط آهن متصل خواهد کرد.
براساس مذاکرات و توافقات سه سال اخیر میان هیات های دو کشور بخصوص سفر روسای راه آهن های دو کشور مهمترین پروژه های ریلی براساس اولویت بشرح ذیل می باشند:
۱-برقی کردن مسیر گرمسار-اینچه برون
۲-احداث راه آهن مسیر رشت – آستارا (ایران)- آستارا (جمهوری آذربایجان)
این طرح مهمترین پروژه حمل و نقل ریلی میان ایران و روسیه است که چندین سال است طرفین در حال مذاکره بر سر اجرای آن هستند. پروژه مذکور تکمیل کننده مسیر کریدور شمال به جنوب است و باعث خواهد شد بار بصورت ترکیبی از هند (کشورهای ایران، روسیه و هند موسسین کریدور شمال – جنوب هستند) توسط کشتی به بندر عباس منتقل شده و از آنجا با قطار باری تا سن پترزبورگ و سپس اروپا حمل خواهد شد. مزیت این کریدور نسبت به حمل بار از هند به اروپا از طریق کشتی و دریای مدیترانه در این است که در هزینه ها ۳۰ درصد و در زمان ۲۰ درصد صرفه جویی خواهد شد.
۳-پروژه برقی کردن محور صوفیان – سلماس و تهران- بافق:
براساس پیشنهادات اولیه قرار بود برقی کردن محور صوفیان به سلماس به طول ۱۲۰ کیلومتر بعد از طی مراحل قانونی و به شرط توافقات فنی و مالی انجام گیرد. مذاکرات برای انجام این طرح همچنان ادامه دارد.
۴- احداث محورهای ریلی رشت – ساری – اردبیل و پارس آباد – رشت – انزلی:
براساس توافقات اولیه قرار است پروژه های مذکور توسط روسها ساخته شود. دو طرف در حال تبادل اطلاعات هستند.
۵- پروژه های تحقیقاتی مشترک و آموزش کارشناسان :
برخی پروژه های تحقیقاتی میان راه آهن ایران و موسسه نیشرت که متعلق به راه آهن روسیه است انجام شده است.
کریدور حمل ونقل بین‌المللی شمال – جنوب که به امضای سه کشور ایران، روسیه و هند رسیده است، در بخش‌های دیپلماسی و تجارت از اهمیت بالایی برخوردار است. عملیات ساخت کریدور مذکور که بندرعباسِ ایران را به «سن‌پترزبورگِ» روسیه وصل می‌کند، آغاز شده است. کریدور مورد نظر با دور زدن پاکستان از اروپا شمالی و قفقاز تا آسیای مرکزی کشیده می‌شود. با اجرای این پروژه محموله‌های کانتینری هند به مقصد سن‌پترزبورگ، دیگر مجبور به طی سفرهای ۴۰ روزه در سراسر جهان و استفاده از کانال شلوغ و گران قیمت «سوئز» نیستند. بازرگانان می‌توانند مسیری کوتاه‌تر را تا بندرعباس طی کنند. اتصال ریلی ایران به آذربایجان، خط ریلی ۵ هزار و ۲۰۰ کیلومتری هندوستان تا بندر هلسینکی در اروپای شمالی را به هم متصل خواهد کرد و با این اتصال، زمان حمل بار در کریدور شمال ـ جنوب از ۴۵ روز به ۲۰ روز کاهش پیدا می‌کند.[۶]
نبود پایانه های حمل و نقلی برای کامیون های ایران در روسیه ، یکی دیگر از مشکلات مهم ما در روسیه است . رانندگان کامیون ها برای استراحت در روسیه به ازای هر شب ۷۵۰ روبل است که برای راننده ای که می خواهد سه الی چهار روز در روسیه بماند ، حدود ۵۴۰ هزار تومان در می آید که هزینه سنگینی است. ضمنا کامیون داران نیاز دارند که برای برگشت بار پیدا کنند و تمام این ها تنها با وجود یک پایانه باربری مخصوص ایران میسر است که هزینه ایجاد یک پایانه باربری ساده ، حداکثر چهارصد میلیون برآورد می شود که با هزینه یک روز سمینار در ایران برابر است !
۳-۳ حوزه بازاریابی
الف ) بانک اطلاعاتی که تمام اطلاعات اقتصادی در حوزه های مختلف از جمله تولیدی ، صادراتی ، تجاری و صنایع معدنی را بتواند به تجار طرف مقابل ارائه کند در کشور وجود ندارد . البته از ظرفیت های روسی هم تجار ما اطلاعات کافی ندارند و به همین دلیل در تجارت با این کشور نتوانسته ایم به اهدافمان دست یابیم . (موانع هفتگانه تجارت باروسها, ۱۳۹۶) با این که برای ایجاد بانک اطلاعاتی ایران و روسیه ، پایگاهی به نام http://www.irrutrade.ir ایجاد شده است که اطلاعات بازار ایران و روسیه را به هر دو طرف ارائه دهد ، اما متاسفانه این پایگاه اطلاعات بروزی نداشته و فاقد بسیاری از مطالب کلیدی در زمینه شرکت های فعال در حوزه تجارت ایران و روسیه ، عدم ارائه هرگونه اطلاعات در زمینه ظرفیت های بازار ایران و روسیه ، شاخص های کلیدی برای صادرات ایران به روسیه ، اطلاعات آماری موثر در زمینه جوامع هدف برای کالاهای ایرانی و روسی ، عدم شرح استراتژی صادراتی ایران به روسیه و بالعکس و بسیاری از اطلاعات کاربردی دیگر در زمینه بازار روسیه می باشد.
ب) یکی دیگر از مشکلات ما در حوزه بازار روسیه ، عدم وجود رایزنان بازرگانی به اندازه کافی می باشد. متاسفانه ما در بازار روسیه تنها یک رایزن بازرگانی داریم که در حال انجام وظیفه است ، در حالی که کشوری مانند ترکیه ساختمان رایزنی بازرگانی در روسیه دارد که چند ده نفر کارمند در آن جا کار می کنند . در همان مکان نیز ، رایزنی بازرگانی ترکیه در روسیه با تجار خویش هر هفته جلسه برگزار می کند و تجار اطلاعات خود را در در این جلسه بروز می کنند و بازدهی تجاری خود را افزایش می دهند .
ج) نبود فروشگاه ها و نمایشگاه های ایرانی ، یکی دیگر از مهم ترین مشکلات ما در حوزه بازار روسیه است. بسیاری از شرکت ها و صادرکنندگان ، می توانند در این نمایشگاه ها به فروش مستقیم محصولات خود به خریداران خرد و عمده بپردازند .با رقبای خود و مزایای رقابتی آنها آشنا شوند و در صورت لزوم برای ارتقای محصولات خود برنامه ریزی کنند. فرصت حضور در نمایشگاه ها به شرکت ها ، آمار و اطلاعاتی در مورد بازدیدکنندگان، تخصص و حوزه فعالیت و کالای مورد علاقه آنها می دهد.
۳- ۴- حوزه سیاست‌گذاری
یکی از سیاست های اتخاذ شده پس از انقلاب اسلامی ایران ، خط مشی اقتصادی مبتنی بر جایگزینی واردات و تامین نیاز داخلی بوده است. ازآن جا که همواره بازار داخلی هدف اصلی تولید داخلی بوده ، بنابراین هیچ گاه مقدار تولید و کیفیت کالاها را بر اساس بازار های صادراتی طراحی نکرده ایم . [۷]
روسیه دارای یک بازار اقتصادی بلوغ یافته است . ایران با این که یک سابقه بسیار موفق در تجارت با کشورهایی نظیر عراق و افغانستان دارد ، نمی تواند با مدل این کشورها در روسیه فعالیت کند . بازار های عراق و افغانستان ، بازار هایی با ساختارهای ساده و قدیمی می باشند. اما بازار روسیه دارای ساختار ی توسعه یافته و پیچیده می باشد . تجارت با روسیه به همین دلیل نیازمند حمایت سازمان یافته دولتی دارد و شرکت های دولتی و خصولتی ما ، باید پیشقدم در ورود به بازار روسیه باشند تا جای دیگر تجار را نیز در این بازار باز کنند .
با داشتن استراتژی صادراتی برای بازار روسیه و ترسیم نقشه راه و برنامه ریزی مناسب و با پشتیبانی دولت و جذب سرمایه گذاری خارجی و استفاده از منابع صندوق توسعه ملی و صدور بیمه نامه و ضمانت نامه از موسسات یبمه ای و بانکی می توان به افزایش سهم صادراتی مان در این بازار کمک کنیم و با بهره گیری از ظرفیت های جدید در بستر یک برنامه ریزی صادراتی توسط بنگاه های حرفه ای می توانیم کالاهایی مانند انواع سنگ های تزیینی ، محصولات معدنی و شیمیایی و پتروشیمی و انواع پلمیر ها و داروها از جمله داروهای نو ترکیب را به فهرست محصولات صادراتی خود بیافزاییم.
نبود آمار دقیق از میزان و ظرفیت تولید محصولات کشاورزی ایران و استان های آن ، باعث شده است که ما نتوانیم صادرات کشور را مدیریت کنیم . این امر سبب شده که در دوره هایی از سال ، آن قدر صادرات کنیم که محصول در داخل کشور کمیاب شود و در دیگر دوره ها مجبور می شویم محصولات تولیدی خود را برای مدیریت قیمت در بازار معدوم کنیم. نمونه این محصولات را در در سال های ۹۶ و ۹۷ در گوجه فرنگی ، پیاز ، خیار و هندوانه و … دیده ایم . از طرفی وارد کننده ها ، تاجران و عمده فروشان روسیه به دنبال تامین کنندگان و تولیدکنندگانی می گردند که بتوانند برای تمام ایام سال محصولات بازار های آنها را تامین کنند. بنابراین بی نظمی در امر صادرات باعث خواهد شد که بازارهای صادراتی محصولات کشاورزی مان را از دست بدهیم .
۴. راهکارها
- ایجاد گذرگاه سبز گمرکی و امضاء قریب الوقوع توافقنامه تجارت آزاد با اتحادی گمرکی اوراسیا وایجادمناطق آزاد تجاری با اوراسیا و تسهیل صدور روادید و تسهیل مراودات مالی از جمله افدامات کشور جمهوری اسلامی ایران در خصوص افزایش سطح روابط اقتصادی با روسیه بوده است که اگر چه اقدامات خوبی بوده اما کافی نیست.
- ایجاد پایانه های باربری در شهرهای مهم روسیه از جمله مسکو، سنت پطرزبورگ ، … ( هزینه خرید یک زمین مناسب در روسیه حدود ۲۰هزار دلار و حداکثر هزینه ساخت و ساز برای ساخت پایانه ۸هزار دلار است .)
- تدوین استراتژی صادراتی برای کشور روسیه با توجه به ظرفیت های اقتصادی کشور
- افزایش رایزنان بازرگانی متخصص کشور روسیه و اختصاص فضای کافی برای رایزنان ایرانی جهت رایزنی با فعالان اقتصادی و بازرگانان ایرانی در روسیه
- ایجاد دفاتر بازرگانی در روسیه برای جمع آوری آمار و اطلاعات مربوط به بازار روسیه و استفاده از فرصت بازاریابان مقیم روسیه در جهت گسترش صادرات و مبادلات تجاری ایران و روسیه
- ایجاد زیر ساختهای بسته بندی کالاها ، حذف مالیات های صادراتی و تدوین بسته حمایت از صادرکنندگان خرد بازار روسیه
- تکمیل پروژه های حمل و نقل ریلی و جاده ای و گسترش ظرفیت های بنادر تجاری ایران در دریای خزر و استفاده از ظرفیت بخش خصوصی و اتاق های بازرگانی ایران و روسیه برای تکمیل زیرساخت های حمل و نقلی
- برگزاری نمایشگاه های محصولات و خدمات گوناگون برای آشنایی مصرف کنندگان و تاجران روسی با کالاها و خدمات ایرانی
- ایجاد یک شرکت سرمایه گذاری عمرانی سهامی عام برای جذب نقدینگی سرمایه گذاران بخش خصوصی در جهت توسعه و پیشرفت زیرساختهای حمل و نقلی مورد نیاز کشور برای تجارت با اتحادیه اقتصادی اوراسیا و کشور های حاشیه دریای خزر
فهرست منابع
۱- نوروزی, ن.و رومی, ف. (۱۳۹۳). جشم اندازی روسی به روابط ایران و روسیه. پژوهشنامه ایرانی سیاست بین الملل, ۹۳-۱۱۷.
۲- عابدی, ع. (۱۳۹۶, آبان ۱۳). روابط «راهبردی» تهران-مسکو: آری یا نه! بازیابی از
http://www.iras.ir/fa/doc/article/3394/
۳- ایرنا. (۱۳۹۷, ۱۱ ۲۸). تراز تجاری ایران و روسیه در سال ۲۰۱۸رشد کرد. بازیابی از
https://www.irna.ir/news/83212520/
۴- oec. Russia. بازیابی از
https://oec.world/en/profile/country/rus/
۵- پرویزیان, ک. (۸۹). نظام بانکی ، صادرات و موانع پیشرو. ماهنامه بازار بین الملل, ۳۶.
۶- http://www.irrutrade.ir/transportation/%D8%AD%D9%85%D9%84-%D9%88-%D9%86%D9%82%D9%84-%D8%B1%DB%8C%D9%84%DB%8C/6/view/
۷- موانع هفتگانه تجارت باروسها. (۱۳۹۶, ۸ ۱۳). بازیابی از مشرق نیوز: