مقامات اروپایی از زمان خروج یکطرفه آمریکا از توافق هسته ای با ایران در اردیبهشت ماه سال ۹۷، وعده یک سازوکار مالی ویژه برای تسهیل تجارت شرکت‌های اروپایی با ایران داده بودند. اما اروپایی‌ها در راه‌اندازی این سازوکار به قدری تعلّل کردند که ایران در سالگرد خروج آمریکا از برجام، تصمیم گرفت تعهدات خود را به طور تدریجی و در بازه های زمانی دوماهه کاهش دهد.
اکنون اروپایی ها اعلام کرده‌اند سازوکار مالی «اینستکس» با هدف تسهیل تبادلات تجاری شرکت های اروپایی با طرف‌های ایرانی، به طور خاص در زمینه تجارت غذا و دارو و دیگر محصولات غیرتحریمی، کار خود را آغاز نموده است.
هدف اصلی اینستکس تسهیل تجارت است و از این رو در حالت ایده آل، ایران از طریق این سازوکار بر روی کاغذ می‌تواند با فروش کالا یا نفت به کشورهای اروپایی، درآمد خود را در اینستکس نگهداری کند و سپس، با استفاده از آن نیاز وارداتی خود را از داخل خاک اروپا تامین نماید.
در واقع فروش نفت به پالایشگاه‌های اروپایی و خرید آزادانه کالا، خدمت و فناوری با استفاده از منابع حاصل از آن، انتظارات ایران از اروپایی ها در شرایط خروج آمریکا از برجام است؛ و در صورتی که اینستکس بتواند این خواسته‌ها را برآورده کند، ابزاری کارآمد خواهد بود.
بنابراین اولین گام در کارآمدی اینستکس، افزایش درآمدهای ایران در قالب این سازوکار تجاری است. در این زمینه آنچه مطلوب ایران است، افزایش درآمدها از طریق فروش کالا و یا نفت ایران به کشورهای اروپایی است که تا پیش از خروج آمریکا از برجام، به رقمی در حدود ۱۲ میلیارد دلار در سال می‌رسید و بیش از نیاز وارداتی ایران از کشورهای اروپایی بود.
اما فروش نفت به اروپایی ها و تأمین درآمدهای مورد نیاز ایران در اینستکس از این طریق، هدفی دور از دسترس است؛ چرا که درحال حاضر پالایشگاه‌های اروپایی خرید نفت از ایران را به صفر رسانده اند و کالاهای ایرانی همچون پسته، زعفران و فرش که به اروپا صادر می‌شود، سالانه کمتر از یک میلیارد دلار ارزش دارد؛ که به مراتب کمتر از نیاز سالانه ایران برای خرید کالا و خدمت از اروپا است.
در چنین شرایطی مقامات کشورهای اروپایی ضمن تأکید بر اینکه با وجود آغاز به کار اینستکس، نمی‌توانند پالایشگاه‌های خودشان را به خرید نفت از ایران مجبور نمایند، دو مسیر را برای افزایش درآمدهای ایران در اینستکس پیشنهاد کرده‌اند. «استفاده از درآمدهای حاصل از فروش نفت ایران به کشورهای آسیایی همچون چین و هند» و «اعطای خط اعتباری از سوی اروپا» دو مسیری است که برای افزایش درآمدهای ایران در اینستکس پیشنهاد شده است.
بر اساس روش اول، منابع مالی حاصل از فروش نفت ایران به کشورهای آسیایی، تحت نظارت کشورهای اروپایی قرار می‌گیرد و با مجوز آن‌ها صرف خریدهای ایران از شرکت های اروپایی می‌شود. بر اساس روش دوم نیز یک خط اعتباری از سوی طرف اروپایی به ایران اختصاص داده می‌شود، تا صرف واردات محصولات غیرتحریمی از سوی ایران گردد.
بنابراین در شرایطی که پالایشگاه‌های اروپایی به پیروی از تحریم‌های آمریکا تمایلی به خرید نفت ایران ندارند، هر روش دیگری از قبیل استفاده از منابع حاصل از فروش نفت به کشورهای آسیایی و یا تخصیص اعتبار از سوی اروپا، مشکل صادرات ایران را حل نمی‌کند و تنها مسیر واردات از اروپا را هموار خواهد کرد؛ و در عین حال به منزله اعطای اختیارات حاکمیتی کشور به اروپاست.
از این رو لازم است مقامات ایرانی این پیام را به طرف اروپایی ارسال نمایند که تنها مسیری که برای ایران در قالب اینستکس قابل پذیرش است، تجارت پایای به مانند دوران پیش از خروج آمریکا از برجام است؛ که تنها در صورت خرید نفت ایران از سوی پالایشگاه‌های اروپایی قابل تحقق است.
محمد صادق رحمتی پژوهشگر کمیته سرمایه گذاری و سرمایه پذیری